Натхненнем для гэтага тэксту стаў пост беларускай псіхалагіні Алены Крамнёвай у Threads. Яна падзялілася, што зусім нядаўна ўпершыню правяла кансультацыю цалкам на беларускай мове. Гэты пост выклікаў шырокуія абмеркаванні: беларусы падтрымлівалі Алену і пісалі, што гэта сапраўды важны крок.
CityDog.io зацікавіўся: што ўплывае на выбар мовы псіхалагічных кансультацый? Як да такіх сесій ставяцца самі псіхолагі і іх кліенты? Вырашылі разабрацца.
«У нейкі момант зразумела: я ўжо думаю па-беларуску»
– Да таго каб пачаць весці псіхалагічныя кансультацыі на беларускай мове, мяне падштурхнулі заняткі па беларускім народным строі. На іх я пачала хадзіць прыкладна праз год пасля пераезду ў Гданьск. Там мы вывучалі не толькі выкрайкі і вышыванне, але і шырокую тэорыю беларускага строю. Уся камунікацыя адбывалася выключна на беларускай мове.
У нашых размовах я заўважыла, што нешта пачало змяняцца ва мне самой. Гэта было так глыбока і кранальна, што нават цяпер накатваюць слёзы. Дзякуючы заняткам я пачала пераходзіць на беларускую мову ў сваіх сацсетках. Камунікацыі на ёй стала так шмат, што я ў нейкі момант зразумела: я ўжо думаю па-беларуску.
Менавіта тады ў мяне ўзнікла ідэя зрабіць даследаванне на тэму мовы і тэрапіі. Мяне зацікавіла, якія асаблівасці ўзнікаюць, калі кансультацыя адбываецца па-руску або па-беларуску. Гэта быў мой першы свядомы крок да таго, каб пачаць весці кансультацыі на беларускай мове. Але на той момант кліентаў, якія хацелі б працаваць на беларускай, не з’явілася.
«З усяго вялікага спіса спецыялістаў толькі ў мяне была пазначана магчымасць правесці кансультацыю па-беларуску»
– Толькі ў гэтым годзе ў мяне адбылася першая беларускамоўная кансультацыя. Я нават не ведала, што яна будзе беларускамоўнай. Кліентка прыйшла з сэрвісу-агрэгатара, які мае беларускія карані. Паводле слоў кліенткі, яна свядома выбірала менавіта беларускамоўнага псіхолага. Але з усяго спіса спецыялістаў толькі ў мяне была пазначана такая магчымасць.
Гэта мяне вельмі здзівіла, бо сэрвіс беларускі, ім валодаюць беларусы і большасць кансультантаў там – псіхолагі з Беларусі. Я нават правярала. У пэўны перыяд туды траплялі анкеты расійскіх спецыялістаў, але яны хутка знікалі – не ведаю, з якой прычыны. Аднак самае дзіўнае – чамусьці ніхто з псіхолагаў не пазначае, што гатовы кансультаваць па-беларуску.
І вось пачынаецца кансультацыя. Я па звычцы вітаюся па-руску і ў адказ чую: «Добры дзень» або «Вітаю» – дакладна ўжо не памятаю. І тут я разумею: кансультацыя будзе па-беларуску. Першыя секунды я крыху разгубілася – трэба было пераключыцца, настроіцца. Але мы пачалі размаўляць, працаваць. І ўсё прайшло добра.
Ці ўплывае мова на тэрапію?
– Гэта таксама было маім галоўным пытаннем, але пакуль я не магу адказаць на яго дакладна.
Я дзялілася сваімі назіраннямі з калегай-псіхалагіняй, з якой мы сустракаемся ў Гданьску. Мы заўважылі: глыбіня працы на беларускай мове можа быць зусім іншай. Канешне, у мяне яшчэ не так шмат такіх сесій, каб рабіць канчатковыя высновы. Але мне здаецца, што беларуская мова сапраўды ўзмацняе тэрапеўтычны эфект. Магчыма, гэта звязана з тым, што яна – частка нас, наша гісторыя, нашы карані.
Але ёсць і складанасці. Напрыклад, пераклад тэрмінаў. Калі кансультацыя ідзе па-беларуску, часам узнікаюць моманты, калі не ведаеш, як дакладна перакласці той ці іншы псіхалагічны тэрмін. Даводзіцца тут жа шукаць адпаведнік, што можа крыху запавольваць працэс.
Напрыклад, у рускай мове ёсць тэрмін «синдром дефицита внимания и гиперактивности» (СДВГ). І вось у працэсе кансультацыі я разумею: трэба яго сказаць, а як па-беларуску? І даводзіцца літаральна імправізаваць – «сіндром дэфіцыту ўвагі і гіперактыўнасці».
Гэта насамрэч сістэмная праблема. На беларускай мове няма развітой псіхалагічнай і навуковай літаратуры. Фактычна тое, што мы цяпер выкарыстоўваем, – гэта тое, што прыдумваем самі. І мне не хацелася б, каб тэрміны ствараліся хаатычна, кожным спецыялістам па-рознаму.
Як рэагуюць людзі на беларускамоўныя кансультацыі?
– Калі я напісала свой пост у Threads, думала, што зараз набяжыць хваля негатыву: «А што, складана на рускай размаўляць?» Такія каментарыі былі, але падтрымкі прыйшло значна больш. Настолькі шмат, што ў мяне нават мурашкі па скуры пабеглі і слёзы падступілі. Я не чакала.
Я думала, што гэта тэма не адгукнецца людзям, што не будзе патрэбы. Але, як аказалася, яна ёсць. Не ўсе нават могуць размаўляць па-беларуску – ёсць пэўны бар’ер. Як з англійскай: калі чалавек не ідэальна валодае мовай, ён баіцца спрабаваць.
Але, шчыра кажучы, не важна, як вы размаўляеце. Мне як псіхалагіні больш цікава, якія пачуцці гэта ў вас выклікае. Што з вамі адбываецца, калі вы не можаце знайсці слова? Чаму выбіраеце тую ці іншую мову? Ці важная яна вам увогуле?
«Мова – гэта натуральны выбар, я не вылучаю беларускую як нешта асаблівае»
– Першую псіхалагічную сесію я правяла ў 2020 годзе. Да мяне звярнулася пара бацькоў на кансультацыю наконт праблем іх дзіцяці. Перапіску са мной вёў бацька, і ён пісаў па-беларуску. Натуральна, я таксама пачала адказваць яму па-беларуску.
У пэўны момант да размовы далучылася маці, якая пераважна размаўляла па-руску, але часам ужывала беларускія словы. Яна адзначыла, што я магу весці сесію на той мове, на якой мне будзе зручней. Але для мяне гэта стала асабістай задачай – правесці ўсю кансультацыю па-беларуску. Гэта было і павагай да беларускамоўнага бацькі, і магчымасцю для мяне самой паспрабаваць весці прафесійную размову на роднай мове.
Я вельмі добра памятаю тую першую сесію. З аднаго боку, я хвалявалася, з іншага – адчувала ўзрушанасць, бо гэта было нешта новае. Да таго ж сесія павінна была доўжыцца паўтары гадзіны – значна даўжэй, чым звычайныя 50-хвілінныя сустрэчы.
Пасля завяршэння я адчувала задавальненне, але і фізічную стомленасць. Я адразу папярэдзіла кліентаў, што гэта мой першы досвед працы на беларускай мове і што я магу часам пераходзіць на рускую, калі мне не будзе хапаць спецыфічных тэрмінаў. Бацькі паставіліся да гэтага з разуменнем.
Як адрозніваюцца псіхалагічныя кансультацый на беларускай і рускай мовах?
– Правядзенне сесій на беларускай мове патрабуе крыху іншага падыходу. Калі я працую з кліентам, мне неабходна не толькі аналізаваць яго словы і выбіраць адпаведныя інтэрвенцыі, але і перакладаць свае думкі ў працэсе, што робіць гэты працэс больш складаным, чым проста пераклад мастацкіх тэкстаў, як мы рабілі ў школе.
Заўважыла, што да мяне часта звяртаюцца кліенты, якія размаўляюць па-беларуску, і я заўсёды імкнуся падтрымліваць гэту моўную прастору. Для мяне гэта пра павагу да чалавека, яго выбару і ідэнтычнасці.
Што тычыцца спецыялізаваных матэрыялаў па псіхалогіі на беларускай мове, я не адчувала вострай неабходнасці іх шукаць. Я магу лёгка перакладаць матэрыялы з рускай мовы падчас чытання, што значна палягчае працу.
Нядаўна ў мяне быў першы досвед правядзення адукацыйнага мерапрыемства цягам двух дзён, дзе я навучала псіхолагаў методыцы казкатэрапіі на беларускай мове. Пры гэтым мае канспекты і падрыхтоўчыя матэрыялы былі на рускай, але я адразу ж сінхронна перакладала іх у працэсе выкладання.
Як вы асабіста ставіцеся да беларускай мовы ў псіхатэрапіі?
– Для мяне мова – гэта натуральны выбар, і я не вылучаю беларускую як нешта асаблівае. Проста нехта размаўляе па-руску, нехта па-беларуску – і гэта нармальна. Таму мова сесіі павінна быць такой, якая будзе найбольш зручнай для кліента і тэрапеўта.
Калі ж пераход на беларускую патрабуе дадатковых высілкаў і можа стамляць тэрапеўта, то я б рэкамендавала практыкавацца: глядзець фільмы, слухаць падкасты, чытаць кнігі і размаўляць па-беларуску ў паўсядзённым жыцці. Асабіста мне было лягчэй перайсці на беларускую, бо я расла ў сям’і, дзе бацька быў беларускамоўным, таму гэта мова заўсёды была часткай майго жыцця.
У маёй прафесійнай дзейнасці звычайна бывае адна-дзве кансультацыі на тыдзень на беларускай мове. Калі кліенты хочуць атрымаць кансультацыю менавіта на беларускай, я з задавальненнем адгукаюся на такі запыт.
Мой прафесійны інстаграм я таксама часам вяду па-беларуску. Для мяне гэта другая мова, якой я вольна карыстаюся ў розных сферах жыцця: у сям’і, у зносінах з сябрамі, у сацыяльных сетках і, безумоўна, падчас працы з беларускамоўнымі кліентамі.
А з якімі запытамі да беларускамоўнага псіхатэрапеўта звяртаюцца кліенты? «Тры гады таму шукала беларускамоўнага псіхолага – і не знайшла»
– У пачатку 2021 года я ўжо доўгі час была ў тэрапіі, але менавіта тады адчула жаданне пашырыць ужыванне беларускай мовы ў сваім жыцці. Таму я пачала шукаць беларускамоўнага псіхолага.
Хоць я білінгва і не адчуваю негатыву да рускай мовы, беларуская для мяне – гэта мова дзяцінства, звязаная з утульнасцю і пачуццём бяспекі. Асабліва пасля падзей жніўня 2020 года я пачала ўспрымаць яе як спосаб хуткай псіхалагічнай самадапамогі. Мне было важна, каб і тэрапія адбывалася на беларускай мове, бо гэта давала адчуванне спакою і гармоніі.
Акрамя таго, у тэрапіі шмат увагі надаецца эмоцыям і пачуццям, а дакладнасць у фармулёўках мае вялікае значэнне. Я лепш разумею адценні беларускіх назваў розных эмоцый, таму менавіта на гэтай мове мне прасцей і дакладней выказваць свае перажыванні.
«Знайсці беларускамоўнага псіхолага было вельмі складана»
– У выніку мне так і не ўдалося гэтага зрабіць. Мой тагачасны тэрапеўт таксама не змог дапамагчы і нават не быў упэўнены, ці сустракаў ён калі-небудзь спецыялістаў, якія працуюць па-беларуску. Я не аматарка анлайн-тэрапіі, але ў той момант, напэўна, гатовая была б паспрабаваць. Аднак і такіх варыянтаў не знайшлося.
Я разумела, што мой запыт досыць спецыфічны і што знайсці выключна беларускамоўнага тэрапеўта будзе складана. У Беларусі нават няма навучання на беларускай мове, не перакладзены неабходныя матэрыялы, таму зразумела, што большасць спецыялістаў працуе на рускай. Але ўсё ж я крыху расчаравалася, што не знайшлося нават тэрапеўта-білінгва.
Цяпер сітуацыя выглядае крыху лепш. Я ведаю як мінімум двух тэрапеўтаў, якія дэкларуюць магчымасць працы на беларускай. Гэта ўжо на два больш, чым было тады! Але ўсё адно сумна, што іх так мала.
Наколькі актуальныя цяпер псіхалагічныя кансультацыі на беларускай мове – на ваш погляд як кліенткі?
– Я гляджу на гэта крыху праз прызму асабістага досведу і сваіх траўмаў. Але мяркую, што асабліва для людзей, па якіх балюча прайшліся падзеі 2020–2022 гадоў, важна мець магчымасць прапрацоўваць гэта менавіта на беларускай. Бо тут закранаюцца пытанні ідэнтычнасці – не толькі асабістай, але і грамадзянскай, нацыянальнай. І ў такім кантэксце мова можа быць не проста сродкам зносін.
Калі ж гаворка ідзе пра больш асабістыя тэмы – каханне, упэўненасць у сабе, перажыванне болю, – таксама важна мець магчымасць размаўляць пра гэта па-беларуску. Як я ўжо казала, для мяне гэта мова ўтульнасці, даверу і спакою. Але я разумею, што так не для ўсіх.
Для многіх беларуская – гэта мова змагання, а не казак на дабранач з дзяцінства. Шмат хто не валодае ёй дастаткова добра, каб дакладна выказваць свае пачуцці і перажыванні. Гэта засмучае, але ў выніку гэта пытанне не толькі пра псіхалогію, а пра сітуацыю з мовай у краіне ўвогуле.
Як можна павялічыць колькасць беларускамоўных кансультацый?
– Рост колькасці беларускамоўных спецыялістаў у псіхалогіі ў першую чаргу залежыць ад асабістага жадання саміх тэрапеўтаў. Будзем шчырымі: большасць беларусаў можа без праблем праходзіць тэрапію на рускай мове, бо, калі чалавек звяртаецца па псіхалагічную дапамогу, для яго галоўнае – эфектыўнасць, а не магчымасць папрактыкавацца ў беларускай. Таму я не думаю, што менавіта попыт з боку кліентаў стане вызначальным фактарам.
А вось ініцыятыва саміх спецыялістаў можа значна паўплываць на сітуацыю. Прынамсі тыя два тэрапеўты, пра якіх я ведаю, пачалі прапаноўваць кансультацыі на беларускай не таму, што іх прасілі кліенты (наколькі мне вядома), а таму, што самі хочуць выкарыстоўваць беларускую і ў прафесійнай сферы.
Зразумела, я хацела б, каб псіхалагічная дапамога на беларускай мове стала больш даступнай. Перш за ўсё мне б хацелася, каб яна ўвогуле была даступнай для ўсіх незалежна ад мовы, але калі ёсць магчымасць атрымаць яе па-беларуску – гэта яшчэ лепш.
Перадрук матэрыялаў CityDog.io магчымы толькі з пісьмовага дазволу. Падрабязнасці тут.
Фота: Unsplash.com.
