Усходняя Еўропа востра рэагуе на выклікі страшнага часу. Як вынік, ад нядаўна рускамоўных беларусаў усё часцей чуваць беларускую мову. Адпаведна, часта чуем пытанні пра розныя цікавыя асаблівасці яе, родненькай. Раней мы пісалі пра розніцу паміж дзвюма граматыкамі беларускай мовы – тарашкевіцай і наркамаўкай. Цяпер патлумачым розніцу паміж дзвюма канкурэнтнымі беларускімі азбукамі – лацінкай і кірыліцай.
ВАЖНА: гэты тэкст упершыню з’явіўся ў кастрычніку 2022 года. 3 сакавіка 2023 года з падачы прарасійскіх блогераў і прапагандыстаў беларускія ўлады фактычна анулявалі афіцыйную беларускую лацінку ў напісанні геаграфічных назваў, замяніўшы яе на сумесь з англійскай і нямецкай транслітарацыі.
Больш за тое: цяпер назвы населеных пунктаў можна пісаць лацінскімі літарамі па-руску, чаго не было за ўсе гады незалежнасці Беларусі.
Абедзве азбукі традыцыйныя і нават афіцыйныя (!) для беларускай мовы. Але знаёмая ўсім са школы сёння толькі адна: кірылічная. Зрэшты, прыхільнікі другой сёння ўсё больш упэўнена заяўляюць пра сябе, ствараючы інфраструктуру dla taho, kab čytać i pisać lacinkaj pa-bielarusku.
Jak atrymalasia, što pierad nami naahul staić vybar pamiž piśmovasciami, i koĺki alfavitaŭ maje bielaruskaja mova? Pasprabujem razabracca.
Самае лепшае месца вывучаць беларускую лацінку - гэта мінскае метро. Тут лацінкай амаль без памылак напісаныя ўсе станцыі.
Пачнем троху здалёк: навошта людзям пісьмовасць?
Пісьмовасць – адна з важных форм існавання мовы чалавека. Яна спатрэбілася людзям, каб перадаваць інфармацыю ў часе і прасторы. Адна з самых старажытных форм пісьмовасці – шумерскі клінапіс – паўстала ў Месапатаміі разам са з’яўленнем гарадоў: першыя гліняныя таблічкі датуюць 3500 ст. да нашай эры. А далей – пайшло-паехала.
У цэлым, гісторыкі звязваюць развіццё пісьмовасці найперш з гандлем. У другую чаргу – з вайной: заваяваннем новых земляў і ўніфікацыяй плямён для існавання ў адной дзяржаве.
Мы нават не надта перабольшым, калі скажам, што развітая пісьмовасць, з асновамі якой знаёмыя тысячы і нават мільёны носьбітаў – найважнейшы інструмент любой імперыі.
Дзіўнае, але важнае пытанне: ці імперац/імперка вы?
Прапануем прайсці элементарны тэст на імперскасць. Дзеля гэтага трэба ўзгадаць легенду пра Вавілонскую вежу з біблійнай Кнігі Быцця. Пасля Вялікага Патопу “на ўсёй зямлі была адна мова і адна гаворка”, – кажа святы тэкст. Сабраўшыся ў раўніне, якую пазней назвалі Вавілон, людзі вырашылі: “Збудуем сабе горад і вежу, вышынёю да нябёсаў, і зробім сабе імя, перш чым рассеемся па ўлонні ўсёй зямлі”.
Далей, як водзіцца, справамі людзей зацікавіўся Бог, вырашыў, што людзі зашмат на сябе ўзялі, змяшаў мовы і рассеяў людзей так, што яны перасталі будаваць вежу.
Задайце сабе пытанне: “Гэта добра ці кепска – тое, што Бог змяшаў мовы?”
Біблія не дае адказу, таму яго шмат стагоддзяў шукалі тэолагі розных канфесій. Біблеістка Галіна Сініла, следам за багасловам Аляксандрам Менем, пераканаўча даводзіць, што Вавілон тут – сімвал язычніцкай імперыі, увасабленне таталітарызму, гвалту з асобы і бязбожнай тэхнакратыі. І таму, змяшаўшы мовы, Бог учыніў гуманны антыімперскі жэст, бо спыніў нівеліраванне чалавецтва, яго ўніфікацыю дзеля будоўлі вежы-імперыі.
“Я зрабіў іх людзьмі адной мовы”, – формула з клінапісных табліц, з дапамогай якой цары Месапатаміі рапартавалі пра заваяванне чарговага народу.
Дзякуючы яду, якім габрэі палілі свайго крыўдзіцеля Навухаданосара ў Старым Запавеце, Вавілон у культуры ўжо, мусіць, навечна, – сімвал любога таталітарнага зла. І ў кожнага народа – свой Вавілон. А некаторыя народы літаральна абкружаныя Вавілонамі рознага калібру і змушаныя неяк балансаваць паміж імі.
Лацінка: алфавіт “імперыі здаровага чалавека”
Аўтар папулярнай “Кароткай гісторыі чалавецтва” Юваль Ной Харары лічыць імперыі механізмам, які значна спрашчае кіраванне вялікімі масамі людзей, а таму спрыяе прагрэсу ва ўсіх сферах чалавечага жыцця. Такім чынам, калі гэта зло, то яно непазбежнае. У гэтым ключы еўрапейская цывілізацыя, да якой упэўнена адносяць сябе многія беларусы, з Мінскага ўзвышша выглядае як софт-версія Вавілона.
Так склалася, што больш за 2000 гадоў гэты арэал карыстаецца лацінскім алфавітам. Рымская імперыя, Імперыя Карла Вялікага, Свяшчэнная Рымская Імперыя германскай нацыі, Еўрасаюз – палітыка, гісторыя і літаратура ўсіх гэтых звышдзяржаўных утварэнняў паўставала спярша на лаціне, а потым на лацінцы: пісьмовымі мовамі, якія ўспадчынілі ад старажытных рымлян алфавіт з 26 літар.
Эталонам лацінскага капітальнага пісьма лічыцца надпіс на падножжы трыумфальнай калоны імператара Траяна. Яе паставілі ў Рыме ў 113 годзе ў гонар заваявання Дакіі (сёння – тэрыторыя Румыніі і Малдовы).
Пазней у Рыме развіліся такія стылі пісьма, як маюскульный і мінускульны курсівы, унцыял, паўунцыял. Пасля падзення Рыму ў імперыі Карла Вялікага пашырыўся каралінгскі мінускул. Усе гэтыя стылі сталі правобразамі многіх папулярных сёння шрыфтоў (такіх як Book Antiqua або Times New Roman).
Рымскі алфавіт з рознымі мадыфікацыямі і дапаўненнямі стаў асновай афіцыйных алфавітаў дзясяткаў сусветных моў, як натуральных, так і штучных (кшталту эсперанта), а сістэма раманізацыі (запісу лацінкай) існуе амаль для кожнай мовы ў свеце.
Лацінскі алфавіт развіўся з этрускага, які ў сваю чаргу быў “спісаны” ў грэкаў. У адрозненне ад арабіцы ці габрэйскага квадратнага пісьма, грэчаскі алфавіт упершыню ўвёў асобныя літары для галосных гукаў, а гэта найлепей пасуе шмат якім мовам. Гэты алфавіт важны для нас, бо менавіта ад грэчаскага ўстаўнага пісьма выводзіцца славянская пісьмовасць. Толькі літары Шш і Цц вынаходлівыя продкі запазычылі з іўрыту.
Кірыліца: шматлікія плюсы і вялікі мінус вялікадзяржаўнасці
Кірыліца – гэта не проста кранальныя рысачкі з нашых дзіцячых пропісяў. Гэта адзін з самых паспяховых і гучных стартапаў у гісторыі Еўропы. Яе галоўны распрацоўнік – Канстанцін-Філосаф, у манастве Кірыл (827–869). Не менш важнай асобай у справе паўстання і пашырэння пісьма славян выступіў ягоны старэйшы брат Мяфодзій (813–885).
Браты паходзілі з Салонікаў (Салуні), горада на мяжы грэчаскага і славянскага арэалаў. Кірыл атрымаў грунтоўную гуманітарную адукацыю і быў тым мудрацом, які, паводле легенды, пераконваў хазарскага кагана прыняць хрысціянскую веру (непаспяхова). Значна большым поспехам была адзначаная Мараўская місія. У 863 годзе на запрашэнне караля Расціслава, які імкнуўся пазбегнуць нямецкіх палітычных і рэлігійных уплываў, салунскія браты прыбылі з Візантыі ў Вялікую Маравію. За тры гады ім удалося распрацаваць новую пісьмовасць і перакласці Біблію на літаратурную мову, выпрацаваную імі на базе іх роднага салунскага дыялекту і цяпер вядомую як стараславянскую. Філалагічную пракачку праекту забяспечыў Канстанцін.
Фасілітатарам жа зрабіўся Мяфодзій, які лабіраваў у Рымскага Папы Адрыяна ІІ дазвол праводзіць багаслужбу па-славянску, дамогшыся абвяшчэння “глагалічнага абраду”. Папа загадаў пакласці Біблію на славянскай мове ў храмах Рыму. Зялёнае святло славяншчыне было дадзенае ў абмен на мошчы святога Клімента, якія браты здабылі ў Херсанэсе, вяртаючыся ад хазараў.
Мараўскія славяне так і не скарысталіся як след вынаходніцтвам Кірыла, бо нямецкія біскупы ўзялі рэванш. Як вынік, сёння польская, славацкая, чэшская і амаль усе балканскія мовы ўжываюць лацінскі алфавіт. Але: 5 ліпеня ў Чэхіі – пампезнае царкоўна-дзяржаўнае свята, Дзень Кірыла і Мяфодзія. Афіцыйны, між іншага, выходны дзень.
Лічыцца, дарэчы, што Кірыл стварыў не кірыліцу, а глаголіцу. Кірыліца – аператыўнае вынаходніцтва яго вучня, балгарына Клімента Ахрыдскага (840–916), які нібыта зрэагаваў на скаргі першых карыстальнікаў і прыдумаў глагалічным літарам адпаведнікі, больш простыя ў напісанні і падобныя па форме да грэчаскіх літар, назваўшы новы алфавіт у гонар настаўніка.
Кірыліца і глаголіца.
Кірыліца аказалася выдатным пісьмом для славянскіх моў. Так, ствараючы сваю граматыку, беларусам давялося ўжыць для ўласнага алфавіту ўсяго тры дыякрытычныя знакі ў літарах Йй, Ёё, Ўў, дзве “падвойныя” літары Дж дж, Дз дз – і дадаць апостраф.
Мінус у кірыліцы адзін, але вельмі тлусты. Даволі хутка ў ходзе гісторыі Руская праваслаўная царква сакралізавала тэксты на кірыліцы, атаясаміла іх з паняццем “руская мова”, перацягнула на ўсход ад Кіева найменне “Русь” і абвесціла на гэтай падставе ўвесь кірылічны арэал уладаннямі Масквы.
Трэці Рым – пасля лацінамоўнага Першага і грэчаскага другога размаўляе па-царкоўнаславянску. А чацвёртаму, кажуць яны, не бываць…
Падпсавала рэпутацыю кірыліцы і тое, што пасля 1936 года ў СССР яе гвалтоўна навязалі тарарам, кіргізам, узбекам ды іншым падначаленым народам, насуперак іх волі і нацыянальным традыцыям. Зрабілі ўсіх жыхароў неахопнай імперыі “людзьмі аднаго алфавіта”.
Беларусы і алфавіт у пачатку ХХ ст.: мовасрач і Usio skladana
У другой палове ХІХ стагоддзя новая беларуская пісьмовая мова паўставала паралельна ў кірылічным і лацінскім варыянтах. Часта выбар алфавіта быў звязаны з тым, вызнавалі аўтары праваслаўе ці каталіцтва, і з тым, да якой аўдыторыі ў якім рэгіёне звярталіся.
Лацінкай пісаў Францішак Багушэвіч пад Ашмянамі, кірыліцай – аўтар “Тараса на Парнасе” ў Гарадку ля Віцебска. Як вынік, у 1911 годзе калектыў тагачаснай “Нашай нівы” вынес на абмеркаванне пытанне пра алфавіт. Гэта быў першы задакументаваны “мовасрач” беларусаў. Вось што пісалі тады айцы журналістыкі ў №50 НН:
“Прыступаючы да выданьня “Нашае Нівы” пяць гадоў таму назад, Рэдакцыя павінна была перамагчы шмат перашкод, разабраць багата дужа трудных пытаньняў, з каторымі ёй зразу прыйшлося сустрэцца.
Перш за ўсё паднялося пытаньне: якімі літарамі друкаваць беларускую газэту? Адны даводзілі, быццам трэба беларусам адразу завадзіць лацінскія (польскія) літары, бо яны ўжо заведзены на ўсім культурным сьвеце; другія ізноў казалі, што з найдаўнейшых часоў беларускія кнігі, дакумэнты, пісьмы і т. п. пісаліся рускімі літарамі, бо гэтак вучаць у школах, а як яшчэ завядуць агульную, усенародную навуку, дык тады ня будзе чалавека, каторы ня знаў бы рускай граматы.
Рэдакцыя ўсё ж такі не магла задзяржацца ні на тым, што раілі староньнікі лацінскага шрыфту, ні на радах староньнікаў “гражданкі”. Выпускаючы ў сьвет першую беларускую газэту, мы разумелі, што яна дойдзе да ўсіх беларусаў толькі тады, калі будзе друкавацца абодвымі шрыфтамі”.
У той дыскусіі перамагла кірыліца: аргументам зрабіўся знакаміты запіс у Статуце ВКЛ 1588 года. Спрабуючы затрымаць імклівую паланізацыю беларускай шляхты, праўнікі ВКЛ прадпісалі весці справаводства “рускімі літарамі”. Да гэтай гістарычнай азбукі ў выніку і схілілася НН.
Але апалагеты лацінкі не перавяліся. Браніслаў Тарашкевіч выдаў “Беларускую граматыку для школ” спярша лацінкай, і толькі праз год з’явілася адаптацыя ў кірыліцы.
З цягам часу, пасля трывалага ўваходжання нашых земляў у СССР, цывілізацыйны выбар быў зроблены за беларусаў.
Беларуская лацінка і зараз жыве – нават на дзяржаўным узроўні
Сёння афіцыйны беларускі правапіс існуе толькі ў кірылічным варыянце. Але ёсць важная сфера, дзе выкарыстанне беларускай лацінкі абавязковае. Гэта геаграфічныя назвы на гуглмэпс, указальнікі ў метро і на прыпынках транспарту. У 2000 годзе ў Беларусі прыняты сучасны варыянт беларускага лацінскага алфавіту, заснаваны на гістарычнай лацінцы.
З 2013 года гэты алфавіт рэкамендаваны ААН для перадачы геаграфічных назваў Беларусі. Праўда, яго нельга лічыць паўнавартасным правапісам: гаворка пра раманізацыю – транслітарацыю кірылічных тапонімаў.
Галоўная праблема беларускай лацінкі сёння звязаная з пазіцыяй Міністэрства ўнутраных спраў РБ. Імёны ў беларускіх пашпартах транслітаруюцца даволі дзіўна – лацінскім алфавітам, часткова прывязаным да англійскай мовы. Спробы актывістаў дамагчыся напісання пашпартных імён беларускай лацінкай дагэтуль былі няўдалымі. Такім чынам, беларус у нас па прозвішчы Shchuchynski, раён – Ščučynski.
Прыхільнасць да альтэрнатыўнага алфавіту беларусы выяўляюць у сацсетках, запісваючы ў профілях лацінкай імёны і прозвішчы.
Да чыёй лацінкі падобная беларуская?
Як і нашы пісьменнікі сто гадоў таму, пішучы лацінкай, мы выкарыстоўваем зручную графіку, вельмі блізкую да чэшскай. Яе выбралі, каб візуальна і канцэптуальна развесці беларускія тэксты з пашыранай тады ў Беларусі польскай мовай.
Ад польскай у нашу лацінку трапіла адно літара Łł, для абазначэння цвёрдага гуку “л”, але ў сучаснай афіцыйнай лацінцы не выкарыстоўваюць і яе: гэта спецыяльны знак для польскага агубленага гуку: цвёрдага “л” няма ў літаратурнай польскай вымове. Зрэшты, прыхільнікі традыцый пішуць Łł і ў сучасных беларускіх тэкстах.
U internecie sionnia pracuje adrazu niekaĺki servisaŭ pa kanviertacyi kiryličnaha tekstu ŭ lacinku, pahuhlicie. Adno što sučasnaj hramatyki dlia bielaruskaj lacinki pakuĺ nie napisana. I heta duža dziŭna.
Навошта сёння пісаць лацінкай?
Адказаў на гэтае пытанне ў сучасных актывістаў беларускай лацінкі даволі шмат.
На фоне вайны ва Украіне дамінуе жаданне перастаць асацыявацца з Расіяй у культурным плане і далучыцца да еўрапейскай цывілізацыі.
У лацінцы адзначаюць таксама нераскрыты патэнцыял. Яе можна выкарыстоўваць для брэндынгу, каб заявіць пра беларускі бізнес ці ініцыятыву па-за межамі РБ.
Для беларусаў, якія пераехалі ў Польшчу ці Чэхію, лацінка магла б зрабіцца спосабам набліжаць беларускую мову да новых суседзяў. Кірыліца – вялікая перашкода ў чытанні для людзей, якія ніколі не вучылі яе ў школе, прызнаюцца заходнія славяне. Пры гэтым яны вельмі добра разумеюць беларускую і ўкраінскую мовы на слых.
Для беларускіх дзетак, якія пайшлі ў школы за мяжою, лацінка можа зрабіцца зручным спосабам вучыць беларускую мову без навучання кірылічнаму алфавіту.
І нарэшце, heta prosta pryhoža. Наша беларуская лацінка такая зграбная, што мы перакананыя: vy zachotitie pisat’ jej dažie po-russki.
Бонус: у Беларусі ёсць і трэці алфавіт, арабскі!
Стаміўшыся ад спрэчак, ці не перайсці беларусам на лацінку, каб канчаткова адасобіцца ад “рускага свету”, некаторыя інтэрнэт-тролі прапануюць звярнуцца да трэцяга алфавіту беларускай мовы – арабіцы, на якой у XVI – XIX стагоддзі пісаліся святыя кнігі беларускіх мусульманаў – кітабы (ад арабскага “кнігі”).
Татары, якія сяліліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі з XIV стагоддзя, паступова перайшлі на мясцовую мову. Іх рэлігія традыцыйна лічыла святой мову Карану – арабскую, але тычылася гэта не саміх слоў, а напісання.
Гэтак паўсталі ўнікальныя кнігі, якія сёння вывучаюць лінгвісты, каб ведаць, як размаўлялі па-беларуску некалькі стагоддзяў таму. Бо мова кітабаў пазбаўленая і польскага, і стараславянскага кніжнага ўплыву, а таму захавала шмат гутарковых элементаў свайго часу.
Янка Станкевіч у 1926 годзе абараніў PhD у Карлавым універсітэце менавіта па кітабах. У свеце захавалася ўсяго некалькі соцень кітабаў. У Беларусі ( у дзяржаўных зборах) захоўваецца 50 кітабаў – гэта самая вялікая з нацыянальных калекцый.