Яна выяўляецца ў аднаго чалавека з двух тысяч і дазваляе бачыць імёны, літары і лічбы ў колеры, чуць іх «музыку», адчуваць «пах». Мінчанкі з сінэстэзіяй расказалі CityDog.io пра свой рэдкі феномен.
Слухайце і (ці) чытайце: калі вам складана чытаць па-беларуску, можаце ўключыць гэты падкаст – голас Крысціны Дробыш дапамагае разумець і вывучаць родную мову.
«Я думала, ва ўсіх так»: што такое сінэстэзія і як з ёй наогул можна жыць?
Вольга (45)
юрыстка
Кажа Вольга (45), юрыстка: «Гэта асаблівасць успрымання мовы, калі твой мозг афарбоўвае яе ў розныя колеры, надае тактыльныя адчуванні, а бывае, яшчэ і смакавыя.
Каб вы маглі зразумець, як гэта, прывяду просты прыклад. Уявіце дзве фігуры – востраканцовую, з якой тырчаць ва ўсе бакі іголкі, і круглявую з плаўнымі лініямі. Да іх вам трэба падабраць назву: напрыклад, “кукарача” і “вакуоля”.
Хутчэй за ўсё, першую фігуру вы назавяце “кукарача”, а другую – “вакуоля”. Такія вось узнікаюць асацыяцыі (усміхаецца).
Сінэстэзія ў мяне з дзяцінства. Але да пэўнага моманту я ніколі не задумвалася пра тое, чаму “бачу” розныя словы, літары і лічбы ў колеры. Думала, што ва ўсіх людзей так. А бацькі ніколі не надавалі значэння маёй “фантазіі”.
І вось калі ўжо ў дарослым узросце выпадкова прачытала артыкул пра сінэстэзію, усё стала на свае месцы. Я была здзіўлена, калі даведалася, што гэты нейралагічны феномен бывае розных відаў і што яго выяўленасць і праявы маюць розныя ступені».
«Як і Вольга, пра тое, што такое сінэстэзія, я даведалася, калі прачытала артыкул у часопісе для падлеткаў, – кажа студэнтка Яна (імя зменена па просьбе гераіні, 21). – Гэта было прыкладна шэсць-сем гадоў таму. У матэрыяле гаварылася пра феномен сінэстэзіі, яе віды, пра Васіля Кандзінскага (адзін з самых вядомых сінэстэтыкаў. – Рэд.).
Яна
студэнтка (імя зменена па просьбе гераіні)
Вось тады я задумалася, што заўсёды ўяўляю літары і лічбы пэўнага колеру, празрыстасці або шчыльнасці, тэкстуры; пры чытанні неўсвядомлена ўспрымаю асаблівы і свой для кожнай літары і лічбы колер.
Прычым ён не мяняецца, асацыяцыі заўсёды ўстойлівыя. І зразумела: значыць, сінэстэзія ёсць і ў мяне.
Абстрактныя карціны Васіля Кандзінскага – вынік яго бачання гукаў у колеры, лініях і формах».
«Калі шчыра, у беларускай мове каляровая карціна больш прыемная, чым у рускай»: як выяўляецца сінэстэзія?
Расказвае Вольга: «У мяне яна выяўляецца ва ўспрыманні практычна ўсіх слоў у звязцы з колерам, а таксама гукам. Гэта значыць літары алфавіта, лічбы, назвы дзён тыдня, месяцаў, імёны людзей, нумары тэлефонаў і машын – ва ўсяго ёсць свой колер. Пры гэтым словы могуць мець больш яркі або цьмяны колер, быць вострымі або мяккімі, абцякальнымі.
Напрыклад, лічба 1 для мяне светла-шэрая, 2 – чорная, 3 – чырвоная, як вішня, 4 – сіне-фіялетавая, 5 – ярка-чырвоная і гэтак далей. Што тычыцца літар, то для многіх сінестэтаў О белая або празрыстая, і я ў іх ліку. Літара К, напрыклад, для мяне вострая, А П – цьмяная.
Нумар маёй машыны чырвона-бардовы, а імя сына – жоўта-аранжавае. Дарэчы, калі ён нарадзіўся, мы доўга не маглі выбраць імя, таму што мне не падабаўся яго колер. У выніку назвалі Ілля. Гэта імя не толькі жоўта-аранжавага колеру, але яшчэ і яркае, як быццам свеціцца.
Словы на замежнай мове таксама выклікаюць колеравыя асацыяцыі, могуць узнікаць яшчэ і гукавыя. Але гэта больш тычыцца імён. Напрыклад, імя Павел звонкае, гучнае, а вось Паша амаль не гучыць. Яно цьмянае, ціхае, шыпіць. Імя Анастасія сакавітае, звонкае, мае светлы сіне-фіялетавы колер, як галоўны колер 2022 года Very Регі».
Расказвае Яна: «Для мяне імя Таццяна па колеры ў пачатку гучыць як след ад грыфеля алоўка на паперы, ураўнаважана і роўна, а ў канцы з’яўляецца водгук чагосьці жывога і далікатнага, як бутон кветкі.
Аляксандра або Анастасія (яны трохі падобныя) – як прасвечанае сонечным святлом шкло і каляровыя блікі. Марыя – нешта вельмі матэрыяльнае, адчувальнае і прыкладна колеру абрыкоса, нагадвае цёплыя чалавечыя рукі.
Наогул у мяне графемна-каляровая сінэстэзія. Гэта значыць, што літары і лічбы я бачу ў канкрэтных колерах. Зразумела, што ў рэальнасці літары колеру друкарскай фарбы. Але, калі чытаеш ці проста прабягаеш вачыма, не ўчытваючыся, кожная з іх для цябе “апранута” ў свой колер. І не трэба напружвацца, каб яго ўспомніць, бо літара або лічба такога колеру сама па сабе.
Напрыклад, Р – светла-чорная, па тэкстуры крупчастая і як быццам шурпатая навобмацак. C – як цьмяна-жоўты метал, Н – прыгожага пяшчотна-салатавага і свежага колеру. О – белая, а нуль – празрысты. Некаторыя літары падобныя на дзіцячыя асацыяцыі , дзе А – чырвоная, як у алфавіце, Я – колеру румянага яблыка, Ф – фіялетавая.
Літары для мяне каляровыя ва ўсіх мовах, якія я ведаю. І, калі шчыра, у беларускай колеравая карціна больш прыемная, чым у рускай. Магчыма, таму што я не вельмі люблю халодную і аднамерную літару О і люблю цёплую літару А. У англійскай мове колеры фактычна тыя ж, толькі часта больш цьмяныя, змазаныя або запыленыя і як быццам вельветавыя навобмацак, але самую кропельку.
Акрамя літар і лічбаў, зрэдку я бачу колеры музыкі, паху або іншых адчуванняў. Напрыклад, апісваючы пах, часам вельмі хочацца сказаць, што ён, зразумейце ж, ружова-бэзавы. Або ў песні рытмічныя гукі асобнага інструмента будуць бачыцца мне як групы яркіх кропак, якія паўтараюцца.
Ад моцнага недасыпання або падчас хваробы мне лягчэй убачыць колер галаўнога болю або запаленага горла. Звычайна гэта яркая пляма насычанага непрыемнага аранжавага колеру.
Адчуванні ў розныя перыяды (або ў залежнасці ад стану) могуць быць мацнейшымі ці слабейшымі. Часам, калі пашанцуе, можна «пачуць» колер паху або музычнага інструмента ў песні. У асноўным жа колеры і адчуванні ад літар і лічбаў не мяняюцца».
«Дапамагае вучыць мову»: як гэта – жыць з сінэстэзіяй?
Кажа Яна: «Мне сінэстэзія дапамагае ў вывучэнні мовы. Ты не толькі лягчэй запамінаеш, як пішуцца словы, але і хутчэй знаходзіш памылкі. Як гэта працуе: адразу цябе пачынае нешта бянтэжыць у слове, напрыклад нейкае незразумелае спалучэнне колераў, а потым ты заўважаеш, што напісала яго няправільна.
Акрамя таго, лягчэй распазнаваць і чытаць з паперы або экрана лічбы і перадрукоўваць іх, не прамаўляючы пра сябе, таму што яны ўспрымаюцца злёгку яшчэ і як колеры. Але, калі доўга набіраю лічбы, з’яўляецца стомленасць, і тады знакі, якія не спалучаюцца, перашкаджаюць, як быццам мацней кідаюцца ў вочы, з-за чаго, як мне здаецца, пачынае больш балець галава. Вельмі раздражняе і стамляе камбінацыя кшталту 783719769, напрыклад.
Калі я хварэю або вельмі стамілася, а таксама пры галаўным болі ад бясконцых каляровых плям як быццам становіцца горш, але ад іх ніяк не пазбавіцца. А калі табе паўночы то сняцца, то бачацца-мрояцца каляровыя кропкі, плямы, як у калейдаскопе, гэта даволі вымотвае.
Мне складана аддзяліць, што з гэтага – дар сінэстэзіі, а ў чым яна выступае як адзін з фактараў. Магчыма, з-за таго, што не ўспрымаю дадзены феномен як нешта неардынарнае. Наадварот, усё натуральна і зразумела. Лёгка ж пачуць пах, калі пырснуць духамі? Вядома, бо ён ёсць і адчуваецца неўсвядомлена. Тое ж самае ў мяне і з колерам літар.
Гэта не суперздольнасць. Часам мне здаецца, што так могуць усе, проста не задумваліся пра гэта».
Наш эксперымент: як мінчанкі з сінэстэзіяй бачаць вядомых беларусаў?
Людзі з сінестэзіяй валодаюць асаблівым спосабам успрымання, што прымушае па-іншаму зірнуць на звыклыя словы, імёны і чалавека ў цэлым. Мы папрасілі Вольгу і Яну расказаць нам, у якіх колерах і гуках яны бачаць вядомых беларусаў.
Асоб, якіх апісвала Вольга, прапанавалі ёй мы: Уладзімір Караткевіч, Пётр Машэраў, Еўфрасіння Полацкая, Стэфанія Станюта, Святлана Алексіевіч.
Яна кандыдатаў для «даследавання» выбрала сама: Кастусь Каліноўскі, Янка Купала, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Марк Шагал.
– Хачу адразу абмовіцца, што гэта толькі маё ўспрыманне, – адзначае Вольга. – Іншы чалавек з сінэстэзіяй можа зусім інакш апісаць гэтых вядомых беларусаў. Таксама важна разумець, што гэта не маё стаўленне да чалавека як да асобы, а толькі ўспрыманне яго імені і прозвішча.
Уладзімір Караткевіч
Уладзімір Караткевіч: Імя звонкае, сіняга матавага колеру. Прычым даволі змрочнага, як навальнічныя хмары. Прозвішча сакавітага смарагдавага колеру. Цвёрдае і выразнае, як быццам хтосьці ідзе, абіваючы крок.
Пётр Машэраў: выгарэлы аранжавы.
Імя прыглушанага аранжавага колеру, выгарэлага на сонцы. Прозвішча выклікае адчуванне сухасці, як у пустыні. Яшчэ яно шыпячае, нагадвае такі ж гук, як пасля завяршэння тэлевяшчання. Шэрага колеру з прымессю чырвонага, які «падмешвае» літара А.
Еўфрасіння Полацкая.
Імя сухое, бледнае, колеру хакі, як салдацкая форма. Прозвішча карычневага матавага колеру, падобнага на колер малочнага шакаладу.
Стэфанія Станюта: імя таксама сухое, як быццам перасохла ў роце.
Па колеры – як быццам у вядро з фіялетавай фарбай дадалі чырвоную, але перамяшалі не вельмі моцна, з-за чаго колер па-ранейшаму застаўся фіялетавым, але з чырвонымі прожылкамі. Яшчэ імя вострае, хвосткае. Мне здаецца, жанчына з такім імем вельмі моцная духам. Прозвішча шэрага колеру, па гуку падобнае на сыпучы пясок.
Святлана Алексіевіч: імя свеціцца, бледна-жоўтае, як лімон.
Прозвішча яркае, чырвона-блакітнага колеру, прычым блакітнага больш, але літара А падмешвае чырвоны. Звонкае, нібы звіняць маленькія званочкі.
Кастусь Каліноўскі: літара К для мяне амаль чорнага колеру.
Па гуку як быццам завастраецца, падобная на тонкі прут. Калі вымавіць, па-мойму, чуецца сухое, тонкае і вострае. Таму і ўсё імя (як і прозвішча) для мяне не крыклівае, мае стрыманы чорны колер. І выглядае прыкладна як перакрэсленне, перакрыжаванне тонкіх галінак, дубцоў або крыжоў. Бо Кастусь Каліноўскі сам асацыіруецца з супрацьстаяннем (і з сумным зыходам, праўда, таксама), мне здаецца, яму гэта падыходзіць.
Янка Купала: мне вельмі падабаецца імя Янка – яно яркае і каляровае.
Галосныя румяна-чырвоныя, H – салатавая. У цэлым гэта цёплае, прыроднае і прыемнае імя. Больш за ўсё яно мне нагадвае спелы яблык з лістом. Таму ў мяне ад Янкі Купалы вельмі прыемнае ўражанне.
Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч:
Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч: люблю яго імя. Яно прыкладна дымна-зялёнае. Але асноўны акцэнт і ярчэйшыя колеры ў прозвішчы. Асноўныя – мядовы і бэжавы (літары M, A, E), бронзавы, цёплае адценне драўніны і медны (Д, А, Ц, Ч). Усё разам мне гэта вельмі нагадвае эстэтыку даўніны. Такая цёплая састараная драўніна, медныя ручкі, якія пагружаюць у атмасферу старога маёнтка або тэатра.
Марк Шагал
Марк Шагал: складанае для майго ўспрымання імя, таму што, лічы, усе важныя літары розных колераў і фактур. Яно ўсё рознакаляровае і рознае. Імя Марк падобна на персік з цёмнай костачкай, толькі не пухнатае. Ёсць таксама ў імі бэжавы, чырвоны і чорны колеры, якія выдатна спалучаюцца паміж сабой.
Ш – шыза-фіялетавая, ледзь няроўная, быццам пухнатая літара. Літара Г у гэтым слове амаль сталёвага адцення шэрага, Л – шчыльнага ярка-блакітнага колеру, бліжэй да цыану. Такі ярка-блакітны, як у дзіцячых фламастарах. Усе разам гэта розныя колеры, фактуры, якія складаюцца ў карціну з каляровых, зусім не падобных шматкоў. Напэўна, мастаку так і прызначана (усміхаецца).
Перадрук матэрыялаў CityDog.io магчымы толькі з пісьмовага дазволу рэдакцыі. Падрабязнасці тут.
