Поговорили с минчанами, которые помнят, каково это – читать запрещенную литературу. Кажется, получились не просто интересные воспоминания, но и неплохой список на лето.
Более 500 000 книг можно скачать в Мобильной библиотеке МТС.
АЛЕКСЕЙ АНДРЕЕВ
главный редактор журнала «монолог», литератор, фотограф
– Я был очень правильным советским ребенком – сначала пионером, потом даже чуть-чуть комсомольцем. И мы не знали, что есть запрещенная литература. Мои родители были далеки от диссидентства: мама – инженер, папа – хороший советский ученый. В доме было очень много книг, но то, что нам что-то запрещают, я узнал в значительно более зрелом возрасте, где-то в старших классах, когда уже появилась здоровая доля цинизма по отношению к происходящему.
Но в детстве даже «Мастер и Маргарита» Булгакова, привезенная знакомыми знакомых из Польши, не воспринималась как запрещенная книга. То есть мы знали, что есть какие-то авторы, которых не печатают, – игнорируемые авторы. А еще знали, что есть вещи, в том числе и книги, которые трудно достать: например, я в детстве успел пособирать макулатуру и постоять в очереди, чтобы потом эту макулатуру обменять на дефицитные книги.
Так вот, «Мастера и Маргариту» привезли и сказали, что книжку надо отдать ровно через сутки. И вот эти сутки у меня ушли на то, чтобы прочитать ее от корки до корки. Я не уверен, что в свои 14 лет понимал, о чем эта книга, но был очарован и читал взахлеб. А потом нас накрыла перестройка, и пришла она к нам с каким-то невероятным информационным валом. Сначала, конечно, публицистика – все эти популярные толстые журналы «Новый мир», «Знамя», «Юность» и дальше по списку. На них было очень трудно подписаться, но мы семьей умудрились подписаться на все сразу – у нас на почте даже был абонентский ящик, потому что в обычный ящик все не помещалось. И я раз в неделю бегал, с замиранием сердца доставал эти пачки журналов и читал взахлеб.
Среди них был «Огонек» с откровениями про наше советское прошлое и настоящее, которое оказалось не таким радужным, как казалось в детстве. А еще в этих журналах уже был Солженицын, Шаламов и бесконечное количество литературы, которая раньше была запрещена. И все это читалось взахлеб в каком-то высокотемпературном угаре. Может быть, читалось больше, чем надо было, как ни странно. Просто с возрастом начинаешь понимать, что лучше меньше, да лучше и не торопясь.
Вслед за журналами, естественно, стали появляться книги – к началу 90-х уже не было ничего, что нельзя было бы прочитать. К нам пришли Мережковский, Бердяев – весь этот пласт русской философии Серебряного века. И меня все это тоже довольно долго занимало: скажем, «Опыт оправдания человека» Бердяева или «Столп и утверждение истины» Флоренского. Это еще и возраст был такой, где-то с 18 до 25, когда ищешь ответы на вопросы бытия и почему-то искренне веришь, что найдешь их в книгах. Но эта реальность быстро схлопнулась, а теперь уже запрещать ничего не надо. И так очевидно, что любой текст, который не укладывается в пост в Facebook, вообще не будет прочитан, так что можно дерзать, дерзить и критиковать все что угодно.
На меня особенно сильно влияла русская классика – полные собрания сочинений Чехова и Достоевского никто не запрещал. Я помню, как уже в 90-е годы ходил мальчиком к замечательному поэту Вениамину Блаженному – слушать умного человека. И как-то я наивно и по-детски спросил, как можно после того, как ты прочитал «Бесов» Достоевского, тешить себя какими-то иллюзиями по поводу коммунизма. Он тогда посмотрел на меня внимательно и сказал: «Леша, а вы уверены, что кроме нас в этом городе кто-то прочитал “Бесов” Достоевского?» Конечно, в этом было преувеличение, но не такое большое, как может показаться, потому что в невероятном количестве не запрещенных в СССР книг были ответы на все вопросы и оценки той действительности, в которой мы жили.
В подростковые годы была прочитана «Над пропастью во ржи» Сэлинджера. И по сей день это одна из немногих перечитываемых мной книг. Просто потому, что я не могу понять, как это сделано, а если ты не можешь понять, как что-то сделано, значит, это гениально.
Был, конечно, еще Кен Кизи, «Пролетая над гнездом кукушки». «Убить пересмешника» тоже впечатляла, но ее никто не запрещал – эта книга считалась идеологически приемлемой. Ремарка и Хемингуэя тоже не запрещали. Хотя в целом, конечно, зарубежной литературы было меньше, потому что мы жили в этом странном контексте о «великой русской литературе». Причем в ее величии никто не сомневается, но вкладывался смысл, что это самая великая литература. С возрастом, слава богу, понимаешь, что нет никаких самых великих культур и литератур, а кроме русской есть еще английская, французская. И самое замечательное, что и белорусская литература тоже есть.
СЯРГЕЙ ХАРЭЎСКІ
мастацтвазнаўца
– Першыя мае ўспаміны пра забароненыя кнігі звязаны з маімі даследаваннямі бацькавых шуфлядаў у ягоную адсутнасць. Там, глыбока, пад стосам розных папер і дакументаў, я знайшоў «Географію Беларусі» Аркадзя Смоліча, віленскае выданне 1924 года. Яно ўзрушыла мяне да глыбіні душы. Там была паказана сапраўдная Беларусь, ад Вільні да Чарнігава, ад Беластока да Бранска ў неверагодна цікавых фотаздымках, з мноствам помнікаў, з каларытнымі людскімі тыпажамі.
У глыбіні бацькавага сакрэтніка я знайшоў і каталіцкі малітоўнік «Божым Шляхам», выдадзены айцом Львом Гарошкам у 1946 годзе ў Рыме. Пазней бацька патлумачыў, што гэтыя кнігі ён знайшоў на гарышчы матчынай хаты, калі перакладалі дах новым шыферам у 1970-я гады. Хто мог занесці ў бабчыну хату пад самым Мінскам ватыканскі малітоўнік пасля вайны – так і засталося таямніцаю… Але гэтыя дзве адназначна нелегальныя кніжкі зрабілі на мяне, падлетка, напачатку 1980-х каласальнае ўражанне і шмат у чым перадвызначылі мае перакананні на ўсё далейшае жыццё.
Ад бацькоў я ведаў, натуральна, што трэба хаваць далей і глыбей старыя рэлігійныя кнігі – бабчыну царкоўнаславянскую Біблію, дарэвалюцыйныя малітоўнікі. Але былі ў іх таксама машынапісы фрывольных эпіграм акцёра Валянціна Гафта, гумар якіх я дзіцём не разумеў. Як і «Сказа пра Лысую Гару», што таксама была ў бацькоў. Дарослыя між сваякамі іх чыталі, смяяліся, аналізавалі, ператлумачвалі адзін аднаму.
А вось што я разумеў дакладна – што не трэба звягаць языком пра машынапісы «Архіпелага ГУЛАГ» Салжаніцына і ўспамінаў Святланы Алілуевай. У нашай радні іх чыталі, абмяркоўвалі, але такім тонам, што бацькам не трэба было нават мяне папярэджваць, што я нікому і нідзе не мушу пра тое казаць.
З захапленнем я разглядаў альбомы сюррэалістаў Далі і Магрыта, якія кантрабандай траплялі да нас у савецкі час. Таксама чытаў старасвецкія, дарэвалюцыйныя выданні Ніцшэ, Шапэнгаўэра, Фрэйда. «Так казаў Заратустра» – букіністычная кніга, якая моцна паўплывала на маю падлеткавую свядомасць. Гэтыя кнігі мы з маім стрыечным братам таксама падаставалі з далёкіх паліц хатніх бібліятэк, з другіх шэрагаў кніг. Аднекуль адтуль дасталі і пераплецены машынапіс «Роднае слова і маральна-эстэтычны прагрэс» Алега Бембеля. Урэшце, разам з «Географіяй» Смоліча і «Архіпелагам ГУЛАГ» гэта кніга раскрыла мне вочы на многія рэчы.
Любімымі былі пераклады на беларускую – Сартр, Камю і Оруэл, – якія былі зробленыя маімі сябрамі з «Майстроўні» – Шупам, Коласам, Істоміным – яшчэ да перабудовы. Сяргей Шупа перакладаў Оруэла на беларускую раней за рускіх! Я ўзахлёб імі зачытваўся.
А з рускіх машынапісных перакладаў, што хадзілі па руках, любіў Сальвадора Далі, Генры Мілера і Барыса Віяна. І калі я пасля бачыў, як мае раўналеткі захапляюцца гэтымі тэкстамі ў першых «перабудовачных» часопісных публікацыях, то іранічна ўсміхаўся, нібы ведаў нешта такое, што не ведама больш нікому.
Кнігі мы даставалі па-рознаму. Нешта даставалі праз кнігалюбаў-букіністаў – альбомы забароненых у СССР сюррэалістаў, кнігі філосафаў. Нешта, як я казаў, перахоўвалася ў сем’ях. Нешта, напрыклад эміграцыйная літаратура, трапляла з Беласточчыны. Нейкія несавецкія беларускія кнігі і часопісы – ад старых віленскіх беларусаў. А нешта старэйшыя мае сябры фатаграфавалі ў архівах на фотастужку і давалі мне самому аддрукаваць для сябе такія фотакніжкі. Такім чынам я вырабіў свой асобнік-раскладанку «Адвечным шляхам» Ігната Абдзіраловіча, «Гісторыю Беларусі» Ластоўскага, несавецкія творы Янкі Купалы і Максіма Гарэцкага, кніжкі Адама Станкевіча, розныя кніжачкі беларускай лацінкаю.
У беларускім аддзеле бібліятэкі імя Леніна мы перачыталі ці не ўсе рэдкія і дакладна ўсе несавецкія беларускія кніжкі. Часам нешта ўдавалася вынесці пад пахаю са спецховаў. Напрыклад, раман Кульбака «Зэльманцы» ў перакладзе Вольскага з аўтарскімі арыгінальнымі праўкамі на палях. Або віленскі часопіс «Шлях моладзі» ці кніжачку Казіміра Сваяка «Мая ліра». Тады, прачытаўшы, спакойна сфатаграфаваўшы, мы такія кнігі вярталі назад, натуральна. Ну, а да 1988 года я асабіста пазнаёміўся з Алегам Бембелем, з нашымі славутымі архівістамі-бібліяфіламі Анатолем Сідарэвічам, Адамам Мальдзісам, Анатолем Грыцкевічам, светлай памяці Віталём Скалабанам і многімі іншымі нашымі цяпер славутымі знаўцамі Беларушчыны, якіх я слухаў з вялікім піетэтам і поўным даверам…
ЮРЫЙ ДРАКАХРУСТ
журналіст
– Пра тое, што забароненыя кнігі існуюць, я ведаў хіба не з нараджэння. І мая асаблівая цікаўнасць да гэтага была звязана з сямейнымі абставінамі. Майго дзеда расстралялі ў 1937-м, а бабуля 9 гадоў адсядзела ў КАРЛАГу, то бок я меў некаторае ўяўленне, што такое савецкая сістэма.
Але дома ў нас забароненых кніг не было, яны з’явіліся ў мяне ў студэнцтве: я, мой брат і яшчэ трое маіх сяброў наладзілі сувязі з маскоўскімі дысідэнтамі і вазілі шмат забароненых кніг. Вось тады я прачытаў увесь класічны дысідэнцкі набор: гэта і «Тэхналогія ўлады», і «Таямніца смерці Сталіна» Аўтарханава, і Салжаніцына, і Зіноўева, і, безумоўна, Оруэла.
А так розны быў досвед. Напрыклад, у нейкім кіслым 1983 годзе, калі я працаваў у Акадэміі навук, я прыйшоў у бібліятэку, і мне захацелася пачытаць Ніцшэ. Я паглядзеў у каталогу, прыйшоў у чытальную залу, а мне кажуць, што «Так казаў Заратустра» – гэта спецхоў. То бок трэба ісці ў парткам інстытута і прынесці паперы, што кніга патрэбна мне для працы. І гэта ў Акадэміі навук! Ніцшэ!
Дзякуючы нашым расійскім калегам тады ўдалося шмат чаго прачытаць. У нас нават была міні-фабрыка – мы купілі фотапавелічальнік і здымалі копіі з усіх гэтых кніг. Дзякуй богу, мы іх не распаўсюджвалі, але давалі чытаць некаторым людзям, у тым ліку і значна старэйшым за нас. Былі сітуацыі, калі я даваў гэтыя кнігі сябрам маіх бацькоў, а потым бачыў, як мае бацькі чытаюць гэтыя кнігі цішком ад мяне. Мне не хацелася іх палохаць тым, што ў нас ёсць такія сувязі, а ім не хацелася нас у гэта ўцягваць. Таму і атрымлівалася, што ўся сям’я была ўцягнута, але адзін ад аднаго мы хаваліся.
Мастацкую літаратуру мы таксама чыталі, але што канкрэтна, я ўжо не помню. У мяне заўсёды больш арыентацыя на разуменне, і цікавілі мяне кнігі, якія давалі ўяўленне аб тым, як функцыянуе сістэма і якая ў яе логіка. То бок «Лаліту» тады таксама была магчымасць прачытаць, але мяне больш цікавіла рэвалюцыйная барацьба.
Паколькі мы мелі сувязь з маскоўскімі людзьмі, якія ў сваю чаргу мелі сувязі с Захадам – заходнімі карэспандэнтамі, заходнімі дыпламатамі, – то мы пераважна чыталі «тамвыдат»: кнігі, якія ўвозілі ў СССР дыпламатычнай поштай. Можа, у Мінску і трапляўся нейкі самвыдат, але пры такой крыніцы навошта быў той самвыдат. Тым больш, самвыдат ты атрымліваеш з рук, а мы выдатна разумелі небяспеку гэтага, у тым ліку і дзякуючы кніжкам, якія чыталі, – «Big brother is watching you everywhere». І мы разумелі, што калі дзейнічаць шырока, то будуць наступствы. І пару разоў былі на мяжы гэтых наступстваў.
Напрыклад, аднойчы я лётаў самалётам у іншы горад і вазіў з сабой запісы «Тэхналогіі ўлады» Аўтарханава, бо акрамя фота мы таксама рабілі і аўдыёзапісы. Я з магнітафонам і ехаў. А калі вяртаўся ў Мінск, то на даглядзе ў мяне сталі патрабаваць паказаць, што ў магнітафоне. Я кажу: «Музыка», а ён: «Уключайце». Ох, я ўжо ў такім стане ўключаю – але магнітафон чамусьці не працуе. І мяне так і адпусцілі.
А ў сяброў маіх было яшчэ горш – адзін сябар прыехаў з Масквы з чамаданам кніжак, а другі сустрэў яго раніцай, і яны пайшлі гуляць па горадзе, зайшлі на пусты стадыён «Дынама». І вось яны сядзяць і трымаюць кніжку на каленях, а тут нечакана на пустым стадыёне з’яўляецца мент і садзіцца за імі. Яны кніжку накрылі сумкай, сядзяць, а мент пакурыў і сышоў.
Зараз тыя прыгоды з усмешкай прыгадваюцца, але тады гэта магло скончыцца 5 гадамі турмы па артыкуле «Антысавецкая прапаганда і агітацыя». Пашанцавала. Ну, і мы былі даволі асцярожнымі. Амаль усе ў гэтым маім коле сяброў былі матэматыкамі, і мы разумелі, што кола наша павінна быць маленькім, бо за вялікай колькасцю непазбежна будзе хтосьці, хто распавядзе. Гэта проста закон імавернасці. Так што мы самі гэта ўсё чыталі, нават не думаючы тады, што савецкае хараство хутка накрыецца медным тазам. Але потым гэтыя веды адгукнуліся і спатрэбіліся.
Перепечатка материалов CityDog.by возможна только с письменного разрешения редакции. Подробности здесь.
Фото: из личных архивов героев, CityDog.by.
ЧУП «Лабс Паблисити Груп», УНП 191760213