Беларускі мастак Максім Осіпаў за апошнія некалькі гадоў стаў сапраўднай зоркай сацсетак. Максімавы падпісчыкі хто млее, а хто ганьбіць яго маляваныя дываны, ці інакш маляванкі. А Осіпаў без перапынку прэзентуе новыя працы і прыгаворвае: «Прадаю тым, хто хоча купіць, і жыву з гэтага». CityDog.io пагутарыў з мастаком.
«Маляваныя дываны шмат хто адносіць да кітчу, – адзначае Максім. – Але кітч мае здольнасць разбураць шмат якія перашкоды паміж людзьмі. Кітч не патрабуе добрай мастацкай адукацыі, глыбокіх ведаў філасофіі і талерантнасці да сучарту. Кітч – ён як п’яны голы мужык, які бяжыць па вуліцы і галосіць “прывіт!”. У цябе няма выбару, заўважаць яго ці не».
Што гэта за з’ява – маляваныя дываны: «Драздовіч межы гэтага жанру не пашырыў»
– Чаму вы абралі менавіта такую форму камунікацыі з аўдыторыяй – праз дываны? Можа, вас звязвае нейкая асабістая гісторыя?
– Складана зараз адказаць, праз якую менавіта асабістую гісторыю гэта пачалося.
Магчыма, гэта быў адказ на мае пошукі камунікацыі са сваім гледачом. Я не выстаўляўся некалькі гадоў, бо неяк зразумеў, што беларускія галерэі – гэта не пра мяне. Я анічога не адчуваў пасля выстаў: ніякай матывацыі, натхнення. Як мастак ты там камунікуеш бадай што толькі з іншымі мастакамі.
Беларускія маляванкі, хутчэй за ўсё, паходзяць ад шпалер альбо габеленаў, якія займалі ўсе сцены замкаў і мелі функцыю ацяпляльніка. Таму гэта даволі агрэсіўны да прасторы від мастацтва. Ён дамінуе ў пакое, чым адрозніваецца ад традыцыйнага жывапісу. Гэтыя здольнасці пераносяцца і ў віртуал. Зараз няма вялікай розніцы, дзе прэзентаваць новае – у галерэі ці ў інстаграме. Рэакцыя будзе.
Ну, і думаю, што падсвядома кожны ў Беларусі разумее маляванкі і ўспрымае іх як нешта роднае. Таму праз гэту форму я маю магчымасць дагрукацца да большай колькасці людей з сэнсамі, якія мяне хвалююць-турбуюць. Я ж не малюю пастаралі. Проста не магу. У мяне заўжды вельмі спрэчныя сюжэты.
«Свабода галасуе» (2021): «Свабода больш не на барыкадах. Свабода ў неадпаведным асяродку на ростанях і чакае, што хтось яе падбярэ на дарозе. Але марна».
Прычым я кампілюю гэтыя сюжэты з вядомых матываў, фрагментаў чужых твораў, як гэта рабілі народныя мастакі са сваімі аўтарскімі інтэрпрэтацыямі вядомых рэпрадукцый альбо ікон.
Проста, калі на гэта зірнуць з пункту гледжання гісторыі мастацтва, традыцыйныя дываны паходзяць з культуры барока. Чыстая радасць ад жыцця! Мае дываны – абарончага тыпу: праз іх я спрабую не звар’яцець і бараню тое, што мне важна. Мне да барока яшчэ грэбці і грэбці. Але гэта ўсё яшчэ маляваныя дываны, якія можна павесіць у пакоі над канапай. Пакуль я трымаюся ў межах жанру.
– Нельга не закрануць у гутарцы Алену Кіш: як я зразумела, у сваёй творчасці вы выкарыстоўвалі матывы яе маляванак. Чаму менавіта яна вас зачапіла?
– Насамрэч дываны я адкрыў не праз Кіш, а значна раней. У бабулі вісеў штучны дыванок з сюжэтам «Чырвоны Каптурок» («Красная Шапочка». – Рэд.).
У аднаго майго віцебскага выкладчыка ў пакоі віселі аж два арыгінальныя дываны Язэпа Драздовіча, якія ён сам знайшоў недзе і адрэстаўраваў. Але Кіш – гэта асобная з’ява. Пры ўсёй павазе Драздовіч межы гэтага жанру не пашырыў. Ён увёў у яго сучасныя тады матывы ар-дэко, паказаў прафесійны мастацкі ўзровень, але сюжэты – усё тыя ж пастаралі з лебедзямі, замкамі і жывёлкамі.
Алена Кіш, «Рай».
Язэп Драздовіч, «Дзве дзяўчыны на мосціку».
У Кіш усё атрымалася нейкім чароўным натуральным чынам. Ейныя дываны выклікаюць такі ж спектр эмоцый, як і сучаснае мастацтва. Пры гэтым яна па сюжэтах больш абмежавана, чым любы іншы народны мастак. Сюжэтаў было толькі тры. Яна разбурыла мур паміж дэкаратыўным наіўным мастацтвам і сучасным, прынамсі для мяне. І я пралез туды праз гэты мур, за што я ёй і ўдзячны.
– З прыходам фабрык дываны Алены Кіш вельмі хутка згубілі папулярнасць. А як цяпер беларусы ставяцца да іх? Прыходзяць на выставы?
– Пасля стыпендыі (пра яе раскажу пазней) я зрабіў агулам аж 5 выстаў у Польшчы і Літве. Выстаўляўся нават у Kordegarda, што насупраць прэзідэнцкага палаца ў Варшаве. Паказальна, што пасля маіх лекцый там зрабілі вулічную выставу рэпрадукцый украінскай мастачкі Марыi Прымачэнкi, якую я згадваў разам з нашымі Аленай Кіш і Нінай Бохан.
Выстава ў галерэе Kordegarda, Варшава (2022).
Так, людзі прыходзілі, і я меў і новых гледачоў, і бурныя размовы на artist talks. Я ніколі не думаў пра нейкую кан’юнктуру, каб працаваць з нейкімі запатрабаванымі еўрапейскімі культурнымі сэнсамі. Ну як чэл з Беларусі можа рабіць выгляд, што яго зараз больш за ўсё хвалюе экалогія, глабальнае пацяпленне альбо выбар гендэрных ідэнтычнасцей?! Мне тады падавалася, што я працую выключна з нашым кантэкстам.
Крыху дзіўна было атрымліваць водгукі і думкі на іншых мовах. То бок некаторыя рэчы чаплялі людзей, якія даволі далёкія ад нашых праблем. Суб’ектыўна мне падалося, што мяне разумеюць ва Украіне, Літве і Польшчы. І не зусім – у краінах старой Еўропы.
Я аднойчы нават дазволіў сабе адмовіць пакупніку з Германіі, які даволі цяжкую для меня працу ўспрыняў як постмадэрнісцкае блюзнерства, татальны сцёб. Я яму збрахаў: маўляў, дыван прададзены, дасвідос.
Пра што Максім гаворыць з гледачамі, а яны – з ім: «Мне баліць, калі няма каментаў»
– Раскажыце больш падрабязна, як да вас прыходзяць сюжэты маляванак. Што вы хочаце сказаць аўдыторыі праз іх?
– У мяне была адна хэйтарка, якая заклікала мяне кэнсэліць. Паводле яе, тое, што я раблю, – блюзнерства і здзек з нацыянальнай культуры. Дык яна неяк камусьці напісала: «Ён малюе па свядомасці». Мне нават амаль спадабалася.
Я малюю стан грамадства і асабіста свой стан, я малюю думкі і ідэі, комплексы і траўмы. Дыягностыка і спробы лячэння. Сродкамі «прымітыўнага» мастацтва я спрабую запускаць працэсы мыслення. Прынамсі ў сабе і ў тых, хто сочыць за маёй дзейнасцю.
«Мы з задавальненнем з’ямо ўсё, што спрабуе нас падпарадкаваць» (2022): «Спроба сфармуляваць стратэгічную нацыянальную ідэю. Уявіць, што ўсё, што не дае нам жыць і рухацца, – гэта хатняе гаўядо, якое можна проста з’есці».
– Стан грамадства – толькі беларускага ці ўвогуле?
– Мы дарма думаем, што беларуская павестка існуе асобна ад «увогуле». Мы – частка сусвету, і нашы праблемы на ім адбіваюцца так жа, як на нас адбіваюцца праблемы шматгадовай адсутнасці мыслення і стратэгіі ў «старой Еўропе». Сённяшняя гісторыя магла пайсці інакш, каб свет успрыняў падзеі 2008-га і 2014-га як пачатак вайны, а не лакальныя канфлікты былога саўка.
Так ці інакш, усім нам трэба вучыцца бачыць усё ў аб’ёме і ў дынаміцы. Кожная сённяшняя падзея – гэта тое, што з’яўляецца часткай таго, што прывядзе нас да нейкага «заўтра». І частка нашага грамадства, і частка сусветнага спрабуе быць «у доміку». На жаль, гэта так.
– А для чаго вы так падрабязна тлумачыце свае работы? Чаму гэта важна?
– Лепшы сябар на гэты момант не падабайка, а камент. Я хачу чуць думкі людзей і іх рэакцыі. Мне баліць, калі няма каментаў.
І я прапаную свае думкі з нагоды той ці іншай працы. Часам я нават адмыслова правакую – і людзі на гэта рэагуюць. Хтосьці згаджаецца, хтосьці не, хтосьці разгортвае дыскусію. Зараз гэта нават часцей адбываецца ў асабістых паведамленнях: не ўсе людзі адчуваюць сябе ў бяспецы, калі пішуць у публічных месцах.
«Мы не коцікі» (2021): «У нейкі момант стала цяжка ўспрымаць творы з беларусамі-коцікамі. Хацелася нагадаць, што мы збольшага людзі. Прычым розныя».
Правакаваць дыскусіі і нават спрэчкі зараз важна. З аднаго боку, людзі стаміліся і ім баліць зноў і зноў разважаць пра свае траўмы. З іншага боку, шмат хто цяпер любую спрэчку называе бульбасрачам, не разумеючы, якое значэнне мае камунікацыя людзей паміж сабой. Наяўнасць розных поглядаў, меркаванняў і перакананняў і гатоўнасць іх носьбітаў камунікаваць паміж сабой з’яўляецца адным з галоўных сведчанняў існавання грамадзянскай супольнасці.
– Ці атрымліваецца ў такіх дыялогах з гледачамі намацаць боль, праблему – нават не асабістую, а грамадства?
– Цэлая куча ідэй прыйшла праз масавую зваротную сувязь пасля гісторыі з графіці з Гадзілай у Маладзечна. Адных скрыншотаў нарабіў на 50 мегабайт: фота ж разышліся аж да дробных рэгіянальных паблікаў.
Графіці – гэта не карціна ў галерэі. Гэта ўварванне ў грамадскую прастору. І кожны, хто лічыў сябе яе часткай, меў што сказаць. Гэта было вельмі цікава. Чысты кайф.
Як гэта – быць мастаком: «Ай, на халеру нам гэтыя пакуты творцаў, будзем зарабляць»
– Што было перад тым, як вы прыйшлі да дываноў?
– Цягам жыцця я засвойваў і мяняў даволі шмат прафесій. Я быў мантажнікам вонкавай рэкламы, тэхнічным дызайнерам, арт-дырэктарам, крэатыўным дырэктарам, арганізатарам культурных мерапрыемстваў. Зараз я больш за год як чыста мастак, больш амаль нічым не займаюся. І я не перакананы, што дываны – гэта нейкі фінал.
Я вырас у Віцебску – месцы з самай вялікай колькасцю мастакоў на душу насельніцтва. Марыць стаць прафесійным мастаком там – гэта выклік. З дзяцінства камунікуеш з процьмай людзей, якіх лічыш больш крутымі, чым ты.
Пры гэтым большасць тых людзей не магла цалкам прысвячаць сябе мастацтву і жыць з гэтага. Большасць зарабляла выкладчыцкай дзейнасцю, рэпетытарствам. І рэдкімі продажамі – ну, усялякія пейзажы альбо інтэр’ерныя абстракцыі, каб падыходзіла да шпалер там, мэблі.
Была ў Віцебску культавая злачка «Даўгава», дзе па вечарах гасілася багема. Я часам заходзіў туды, паліў папіросы і віжаваў за той багемай. Паміж п’янымі спрэчкамі пра палітыку, гісторыю, літаратуру і антычную філасофію было адно і тое ж: грошай няма, ніхто не заўважае талент сусветнага ўзроўню, нейкі гандон прапанаваў 50 баксаў за шэдэўр, а потым не зняў трубку.
«А можа так і трэба?» (2022): «Беларуская версія “Краіны Оз” з думкамі пра пошук смеласці, мазгоў і сэрца і розніцу паміж еднасцю і супольнасцю».
– Вы іх разумелі тады і цяпер?
– Ну, так. Гэта былі людзі, якія фарміраваліся ў «спакойныя» савецкія часы. Яны выдатна памяталі такую штуку, як дзяржаўная замова, калі ў мастака з вышэйшай адукацыяй сама сабой з’яўляецца праца. Якая-небудзь мазаіка для фасада, роспіс сцяны ў школе, пано для рэстарана, скульптура для сквера. За гэта няблага плацілі, але свабода выказвання праз мастацтва бракавалася.
На падзенне «жалезнай заслоны» яны ўсклалі шмат надзей. Былі чаканні, што ў свеце будзе вялікая цікавасць да нашага мастацтва, асабліва дысідэнцкага. Тым больш тады Віцебск актыўна прасоўваўся як адзін з цэнтраў сусветнага авангарда 20-х гадоў ХХ стагоддзя: Шагал, Малевіч і іншыя.
Цікавасць да нас насамрэч была, але даволі кароткая. Часам па віцебскіх майстэрнях сноўдалі нейкія калекцыянеры з Германіі, але яны прапаноўвалі зусім не тыя грошы, на якія ўсе спадзяваліся. Хтосьці змог стаць на ногі альбо прынамсі трымацца на іх. Але шмат цікавых і таленавітых людзей гэты перыяд проста знішчаў і маральна, і фізічна. Дзяржава ад падтрымкі мастацтва адмовілася, Саюз мастакоў не мог усталёўваць сувязі не тое каб з Еўропай, а з іншымі гарадамі Беларусі. Людзі хацелі купляць толькі папсу.
Тыя мастакі зараблялі то рамонтамі, то дзяўбаннем партрэтаў на помнікі, нешта малявалі ці ляпілі ў шуфляду. І шмат пілі. Многіх з іх ужо няма.
«Няма дурных» (2021): «З гэтага сюжэту фактычна пачалася гэта прыгода. Хацеў зрабіць сабе копію дывана Алены Кіш, але дадаў да яе з “Раю” Мазачо Адама і Еву . Потым змяніў і гэты сюжэт».
– Вы разумелі, наколькі рэальна ісці іншым шляхам?
– Моладзь, якая фарміравалася ў першыя гады незалежнасці, успрымала «нестабільнасць» як штосьці натуральнае. І гледзячы на мастакоў, якія пакутавалі праз нецікавасць да сваіх твораў, выбіралі шлях да камерцыйнай дзейнасці. У 2000-я ўсе пабеглі ў дызайн: «Ай, на халеру нам гэтыя пакуты творцаў, будзем зарабляць». Хто рэкламай, хто інтэр’ерамі, хто модай.
Я пайшоў у камунікацыйны дызайн. Мне тады пашанцавала: у ВДТУ (Віцебскім дзяржаўным тэхналагічным універсітэце) была добрая, свабодная атмасфера. Дысцыпліны тыя ж, што ў любой мастацкай вну: жывапіс, малюнак, кампазіцыя. Але абсалютна не акадэмічныя. У двух лепшых выкладчыкаў былі таксічныя адносіны, і яны канкуравалі паміж сабой праз сваіх студэнтаў. А самім студэнтам ад гэтага быў плён, прынамсі тым, хто хацеў вучыцца.
Потым я шмат гадоў працаваў у вялікіх рэкламных агенцтвах, потом адышоў ад дызайну і зарабляў крэатыўнымі распрацоўкамі ў якасці ІП, нейкі час удзейнічаў у арганізацыі івэнтаў (SPRAVA, «Калядны кірмаш» у Верхнім горадзе). Мне гэта вельмі падабалася.
Увесь гэты час я нешта рабіў і маляваў у нешматлікія вольныя моманты. Нават сям-там выстаўляўся, але было некалькі гадоў, калі я працаваў «у шуфляду». Нікому нічога не паказваў, бо не хацелася. Чым менш я працаваў з дызайнам, тым больш рабілася тая «шуфляда».
Падчас пандэміі 2020 года большасць кліентаў стала на паўзу, і я пачаў маляваць і прадаваць свае працы з дапамогай сацсетак. Пасля падзей лета 2020 года больш за паўгода працаваць не мог, жыў абы-дзе, але мне пашанцавала атрымаць польскую стыпендыю GAUDE POLONIA – і з таго часу я пішу маляванкі амаль без перапынкаў.
Пасля 24 лютага ў мяне не было выстаў нідзе, і я нічога не раблю, каб яны былі. Проста не магу. Сацсеткі зараз адзіная пляцоўка. Я не імкнуся назапашваць нейкую колькасць прац для новай выставы. Прадаю тым, хто хоча купіць, і жыву з гэтага.
«Самалёт, што адляцеў» (2021): «Дыван пра агульную траўму, што ў патрэбны час патрэбны самалёт не адляцеў».
– Як лічыце, можа, калі б у беларускіх вну будучым мастакам расказвалі больш глыбока пра тое, што рабіць, каб за сваю творчасць атрымліваць грошы, у краіне па-іншаму развівалася б мастацтва, сувязь мастак – глядач?
– Складанае пытанне. Я зараз слаба ўяўляю, што адбываецца ў вну. У маёй альма-матэр праз брак фінансавання стымулявалася нейкая натуральная крэатыўнасць. Зараз шмат хто пад крэатыўнасцю разумее арыгінальнасць у крайніх формах. Але крэатыўнасць – гэта здольнасць у неспрыяльных умовах знаходзіць простыя вырашэнні праблемы. Ты вучышся ў вну, дзе табе не стае грошай літаральна на ўсё, але ты можаш прыдумваць, чым замяніць дарагія фарбы і нават паперу.
Памятаю, мы падлічылі, што аркуш ватмана каштуе нашмат даражэй, чым картонны плакат с гербам і сцягам. Скупілі гэтыя плакаты і малявалі на адваротным боку. Калі тыя плакаты ў кнігарнях скончыліся, пачалі маляваць на шпалерах. Кісці былі гаўняныя. Я прыдумаў і зрабіў міні-валікі з калёсікаў дзіцячага канструктара – і дамогся новых эфектаў.
Але так, нас не вучылі нават звычайнаму маркетынгу, а ад курса эканомікі з камуністам-выкладчыкам хацелася засіліцца. Наведванне базару з бабуляй, якая прадавала там гародніну, дало мне больш разумення маркетынгу, чым вучоба ва ўніверы.
Магчыма, каб вну перакуплялі спецыялістаў, якія працавалі ў гэтай самай рэкламнай індустрыі, быў бы якісьці плён для студэнтаў. Не важна, куды яны потым – у дызайн альбо ў мастацтва. Пакуль жа мне падаецца, што вну жывуць у нейкай паралельнай рэальнасці. Выкладчыкi вучаць таму, у чым самі не маюць аніякага досведу. Гэта кабздзец. Майму пакаленню давялося шмат гадоў давучвацца самастойна.
Фота: архіў героя.