Школьникам сейчас по-другому рассказывают про восстание Калиновского и избегают разговоров о репрессиях. Узнали у ученых, что изменилось в школьных учебниках по истории.
История ВКЛ: «Апошняя тэндэнцыя – спрашчэнне»
Василий Воронин
завотделом истории Беларуси Средних веков и начала Нового времени Института истории НАН, кандидат исторических наук, доцент
Учебники 6-го и 7-го классов: что изменилось? Например, представление о Витовте: «У 90-х гадах многія постаці фактычна былі ўпершыню ўведзены ў гісторыю Беларусі. Прычым часта яны былі прадстаўлены як нацыянальныя героі ці выдатныя дзеячы.
У далейшым да іх сталі ставіцца больш крытычна, разумеючы, што ідэальных людзей няма. У дзейнасці кожнага можна знайсці як дасягненні, так і няўдачы. Напрыклад, у нас доўгі час услаўлялі Вітаўта як вялікага князя літоўскага. Хаця яго стаўленне да праваслаўных было зусім непрыхільным».
Учебник для 10-го класса, Г. В. Штыхов, 1994.
Учебник для 7-го класса, П.О. Лойко, 1993.
Отношение к войнам: «Заўсёды складаныя і дыскусійныя падзеі гісторыі Сярэдневечча – буйныя войны і бітвы. Вось у ВКЛ з РП была серыя войн з усходнім суседам – Маскоўскай, а потым Расійскай дзяржавай.
І тут узнікаюць некаторыя цяжкасці. Зараз Беларусь і Расія знаходзяцца ў саюзе. Праблема ў тым, як гэтыя факты трэба прадстаўляць. Пасля працяглых дыскусій на гэту тэму гісторыкі прапанавалі такое рашэнне: канешне, нельга адмаўляць саміх гэтых падзей і іх вялікага ўплыву на нашу гісторыю, але адначасова неабходна падкрэсліць, што ваявалі паміж сабой дзяржавы – не народы».
ВКЛ и княжества: «Раней нават не аспрэчвалася, што калісьці існавала Старажытнаруская дзяржава. А ў яе ўваходзілі землі ўсіх трох славянскіх народаў. Сёння ўжо думкі, што яна ўвогуле не была дзяржавай. А ВКЛ у пачатку 1990-х называлі беларускай дзяржавай. Зараз да гэтага ставяцца больш асцярожней: гэта дзяржава некалькіх народаў.
У нашай гісторыі, дарэчы, існуе шмат міфаў. Напрыклад, што Навагрудак – першая сталіца ВКЛ. Гэты і падобныя міфы могуць быць зручнымі, бо ствараюць славу гораду ці краіне. Але міфы далёка не заўсёды пацвярджаюцца гістарычнымі фактамі – як, напрыклад, той жа міф пра Навагрудак».
Учебник для 10-го класса, под редакцией Н.С. Сташкевича, 2002.
Учебник для 7-го класса, П.О. Лойко, 2004.
Учебник для 6-го класса, под редакцией Ю.М. Бохана, 2016.
Тенденция на упрощение
– Падручнікі, якія выйшлі першымі ў незалежнай Беларусі, былі вельмі складанымі для школы. Яны пісаліся ў большасці выкладчыкамі ВНУ і акадэмічнымі вучонымі. Усё тлумачыцца проста: у той момант трэба было зрабіць падручнікі хутка. Беларусь набыла незалежнасць – трэба было прадставіць яе гісторыю ўжо па-новаму.
Хуткае напісанне адбілася на якасці пададзенага матэрыялу. Падручнікі былі перанасычаны фактамі і іншай інфармацыяй. Праўда, факты былі падабраны новыя і дастаткова цікавыя. Тым не менш гэтыя падручнікі больш падыходзілі для студэнтаў. Школьнікамі яны ўспрымаліся вельмі цяжка.
Апошняя тэндэнцыя падручнікаў – спрашчэнне. Але, як на мой погляд, занадта вялікае. Мне даводзіцца працаваць са студэнтамі ВНУ, і я бачу, што яны прыходзяць са школы з нулявымі ведамі. Праўда, на гэта ўплываюць не толькі падручнікі, але і іншыя фактары. Напрыклад, сістэма кантролю ведаў, тое самае ЦТ.
Почему учебники так изменились?
– Ідэалагічныя змены найбольш прасочваюцца па падручніках гісторыі навейшай, дзе сітуацыя часта мае прамыя аналогіі з сённяшнім днём. У іншых выпадках – напрыклад, у больш старажытныя часы – таксама ёсць ідэалагічныя моманты, але я б не сказаў, што яны займаюць там такое ўжо важнае месца.
Трэба разумець, што на гісторыю ўплывае не толькі ідэалогія, ёсць і іншыя фактары. Напрыклад, чыста навуковыя, пазнавальныя. Гістарычная навука і сама па сабе развіваецца, прычым увесь час. З’яўляюцца новыя факты, ацэнкі, складваюцца новыя погляды. Іншыя ж страчваюць сваю актуальнасць, ад іх адмаўляюцца. Калі ж вярнуцца да навучальнай літаратуры, дык я не думаю, што нашы падручнікі адстаюць ад падручнікаў тых жа нашых суседзяў.
История Беларуси в ВКЛ: «Леў Сапега ў перыяд 1996–2001 гг. выпаў практычна цалкам»
Олег Дернович
старший научный сотрудник центра всеобщей истории и международных отношений Института истории НАН Беларуси, кандидат исторических наук, доцент
Что стало с учебниками за 7-й и 8-й классы: Олег изучал учебники с 1993 по 2009 год. А в особенности – период ВКЛ. Ученый разделил издания на три типа: издания 1993–1995 гг., 1996–2001 гг. и 2002–2009 гг.
Идеология славян и Древняя Русь: «У 1993–1995 гады ідэалогія адпавядала задачам пабудовы нацыянальнай дзяржавы. У 1996-м была спроба ўвесці панславянскую ідэалогію. Была дадзена адпаведная ўстаноўка, што трэба падкрэсліваць прыярытэтныя сувязі гісторыі Беларусі з гісторыяй Расіі, а таксама Украінай.
Тады якраз кіраўніцтва Беларусі шукала варыянты новай інтэграцыйнай палітыкі. У 2000-х гадах вельмі актыўна пачаў прасоўвацца праект ідэалогіі беларускай дзяржавы».
Учебник для 8–9-х классов, под редакцией Э.М. Загорульского, 1993.
Создание ВКЛ: «У падручніках першага этапа ВКЛ – гэта беларуска-літоўская дзяржава. І аб’яднанне ў ВКЛ добраахвотнае для народаў. Таксама ў падручніку 1993 года быў раздел “Прыняцце агульнадзяржаўнага герба “Пагоня”. Там расказваецца яго гісторыя. Потым яго не стала.
У падручніках трэцяга этапа падкрэсліваецца мультынацыянальны характар ВКЛ. Таксама заўважаецца, што негатыўна ўплывала на ВКЛ дзяржпадтрымка каталіцтва і няўвага да праваслаўных. І што гэта аслабляла ВКЛ. Падкрэсліваецца і добраахвотнае ўступленне Полацкага княства ў ВКЛ. Але акцэнт ставіцца на знешняй пагрозе, з-за якой узнікла дзяржава».
Учебное пособие для 10-х классов, авторы Г.Я. Голенченко, П.А. Лойко, 1997.
Учебник для 6-го класса, Э.М. Загорульский, 1999.
П.А. Лойка, «Гісторыя Беларусі. Эксперыментальны падручнік для 7-га класа». Мінск, 2000.
Однако уже в 2000-м Сапега возвращается. Например, в книге за 7-й класс под редакцией П.А. Лойко можно найти портрет политика и даже небольшую справку о нем.
Исчезновение Льва Сапеги: «Узмацняецца гучанне Вітаўта як цвёрдага, па-свойму, мабыць, жорсткага лідара, які праводзіць сваю палітыку. З’яўляецца яшчэ акцэнт на яго мудрасць.
Напрыклад, пра Скарыну гаворыцца як і раней. У першых падручніках яму давалася 7 старонак, пасля – 6. Прынамсі гаворыцца, што Скарына – фігура не толькі беларускага, але і ўсходнеславянскага масштабу.
У перыяд 1996–2001 гг. Леў Сапега “выпаў” практычна цалкам. У першай палове 1990-х ён быў апісаны як вядомы палітычны і дзяржаўны дзеяч ВКЛ, адзін з самых таленавітых і славутых прадстаўнікоў роду Сапегаў.
Ён цалкам выпадае ў 1996–2002 гады, а потым з’яўляецца ў канцэпцыі прыняцця Статута. Але яго імя пры гэтым не называецца».
Грюнвальд: «Той жа Грунвальд вельмі сціпла прадстаўлены. Вакол яго можна было такую нацыянальную міфалогію прадставіць!
У 1990-х паказваўся ўклад беларускіх зямель у бітве. Заслуга Вітаўта, як і Ягайлы, узгадваецца мімаходзь. Сама перамога апісана як сумесная перамога палякаў, літоўцаў, беларусаў, украінцаў, рускіх і чэхаў.
У 1996–2002 гг. Беларусь асобна не прыгадваецца.
У наступных падручніках перамога ў бітве прадстаўлена як заслуга Вітаўта. Але мне здаецца, што гэта бітва апісана вельмі сціпла».
Учебное пособие для 10-го класса, под редакцией Я.И. Трещенка, 2008.
Учебник для 7-го класса, под редакцией Ю.Н. Бохана, 2009.
Учебное пособие для 8-го класса, авторы: В.А. Белозорович, И.П. Крень, Н.Н. Ганущенко, 2010.
Почему так изменились учебники?
– На прыкладзе падручнікаў мы бачым, як змена палітычных і ідэалагічных трэндаў уплываюць на школьную адукацыю. Зрэшты, у гэтым нічога сенсацыйнага няма. Але цікава іншае назіранне – дыфузія паміж сумежнымі гуманітарнымі і грамадскімі навукамі. У гэтым сэнсе можна сказаць, што паступова беларускія школьныя падручнікі робяцца больш інтэрдысцыплінарнымі, выходзячы за межы вузка гістарычнага дыскурсу.
Советская история: «Только положительно, только о героях»
Игорь Кузнецов
доцент кафедры дипломатической и консульской службы факультета международных отношений Белорусского государственного университета, кандидат исторических наук
Игорь сравнил историю Беларуси на примере учебников двух периодов. Из 90-х мужчина вспомнил знаменитые «Нарысы гісторыі Беларусі». Из современных учебников историк выбрал вузовский и школьный учебник для 11-го класса под редакцией Е.К. Новика за 2009 год.
Как писали о сталинских репрессиях в 1994 году – и как сейчас
– О репрессиях сейчас пишется как в советской историографии. Там нет ни слова о том, что 2/3 репрессированных – не интеллигенция, а простые рабочие и крестьяне. Эта категория всегда выводилась за рамки, чтобы нельзя было оценить массовость трагедии. Даже цифра скорректирована. Минимум было репрессировано 600 тысяч, а у нас пишут – 160 тыс.
Одна фраза у меня вообще вызывает шок. Мол, сведения про десятки миллионов жертв политрепрессий в СССР – это миф, который запущен для дискредитации социалистической системы. То есть учебник говорит, что еще существует мировая система социализма?
Как писали о коллективизации: в 1994-м и в 2009-м
– В последние учебники добавили фразу, что во время коллективизации были допущены некоторые ошибки. По официальным подсчетам, с территории Беларуси в 1929–1932 гг. выслали 160 тысяч человек. Хотя реальная цифра – полмиллиона. И это называют незначительными ошибками. Изъятие имущества, отправление в необжитые районы СССР – а это смерть.
Я, к примеру, анализировал Томскую область. Туда выслали 57 тысяч человек, процент выживания – 15–20. И эту трагедию никто не исследует. В двухтомнике «Нарысы гісторыі Беларусі», который вышел в 1990-х, все было хорошо проанализировано.
Вузовский учебник под редакцией Е.К. Новика, 2009 г.
Учебник за 11-й класс под редакцией Е.К. Новика, 2009.
История с расстрелом офицеров польской армии в Катыни: как писали раньше – и как сейчас
– Раньше говорилось о местах массовых захоронений польских офицеров, которых расстреляли в Катыни в апреле–июне 1940-го. Потом появилась такая фраза, которая противоречит всем опубликованным документам. В учебниках последних годов говорится, что из-за отсутствия необходимых документов и живых свидетелей этой трагедии не установлено, кто расстрелял этих офицеров. Хотя в документах изложено кто – советский НКВД. Но в наших учебниках вся ответственность переносится на нацистов.
А в учебниках 2014 года об этих событиях уже вообще ни слова. То же самое с персоналиями: исчезли и известные наркомы НКВД Берман и Цанава. До 1997 года они были описаны как палачи белорусского народа.
Кніга «Нарысы гісторыі Беларусі», 1994.
Октябрьская революция 1917 года
– Последние учебники этот год описывают как выдающееся событие 20-го века, которое дало белорусскому народу свободу. Не говорится, что до этого белорусский крестьянин имел землю и был лучше обеспечен. Он не знал, что такое голод и изъятие имущества. В учебниках 90-х была дана объективная оценка, сейчас – позитивная, без всяких «но».
Из других изменений Игорь отмечает, что восстание Калиновского из белорусского стало польским. А вот война 1812 года – Отечественной.
Почему так изменились учебники?
– Беларусь – единственное из постсоветских государств, где учебники как в СССР. Все, что рекомендовано Министерством образования для школ, проходит строгую идеологическую проверку. Еще ни один из альтернативных учебников, в котором история Беларуси представлена объективно, не прошел.
А в прошлом году была опубликована Концепция истории белорусской государственности. Там, например, есть тезисы, что происходит искусственное раздувание событий репрессий 1920–1930-х годов с целью очернить светлый образ Беларуси.
То есть если мы говорим о трагедиях белорусского народа, то это называется очернением.
Еще один тезис – мол, уравнивание политических режимов СССР и нацистской Германии сделано с целью переложить вину и т.д. Это тезисы периода застоя 1960–1980-х годов.
О чем мы говорим, если государством создана вся система, чтобы мы не узнали правду о истории Беларуси. Вот сейчас заявлен новый учебник. Вышел он или нет, я не знаю. Называется «История белорусской государственности» под редакцией И. Марзалюка. Но я абсолютно уверен, что там ничего не изменится. Наверное, не подверглась ревизии и даже в позитивную сторону развилась история древней Беларуси и период ВКЛ. Но что касается советского периода, особенно негативные стороны, изучение трагедии, выводы из уроков прошлого – система все блокирует. Только положительно, только о героях.
Перепечатка материалов CityDog.by возможна только с письменного разрешения редакции. Подробности здесь.