Мяркуючы па ўсім, беларускія ўлады на чале з Лукашэнкам сур’ёзна ўзяліся за абітурыентаў і выпускнікоў. Маладыя людзе з’язджаюць з Беларусі, спецыялістаў не хапае – таму рэжым бярэцца за стандартнае: пагрозы, забароны, адпрацоўкі. Але бацькі і дзеці ўсё часцей задаюцца глабальным пытаннем: ці сапраўды ўсё дойдзе да таго, што студэнтам нават забароняць выязджаць за мяжу? Разам з экспертам CityDog.io паспрабаваў прааналізаваць сітуацыю.
Хроніка: як беларускія ўлады забараняюць студэнтам вучыцца за мяжой
Верасень 2023 года: Лукашэнка і Мінадукацыі падчас нарады абмеркавалі магчымасць увядзення абавязковага размеркавання для выпускнікоў-«платнікаў». Як вынік: такія змяненні ўжо рыхтуюцца ўнесці ў Кодэкс аб адукацыі.
Маўляў, дзяржава «занепакоена адтокам маладых спецыялістаў з краіны пасля адпрацовак». Менавіта таму, на думку ўладаў, трэба разгледзець не толькі адпрацоўкі для «платнікаў», але і павялічыць іх тэрмін. Калі цяпер выпускнікі-«бюджэтнікі» адпрацоўваюць два гады, а «мэтавікі» – не менш за пяць гадоў, то пасля дапаўненняў у закон гэты перыяд можа расцягнуцца ад пяці да сямі гадоў для ўсіх катэгорый студэнтаў.
Вядома, можна і не адпрацоўваць, але з адной умовай – выпускніку трэба вярнуць грошы дзяржаве. Гэта сума будзе разлічвацца індывідуальна: у залежнасці ад таго, у якім універсітэце ён вучыўся, на якой форме навучання і па якой спецыяльнасці.
«Я не гатовы працаваць дзеля ідэі». Вось як мінскія студэнты рэагуюць на навіну аб тым, што ў Беларусі ўвядуць абавязковую раздачу для «плацельшчыкаў»
Студзень 2024 года: у закон аб рэкламе ўнесены праўкі, сярод змяненняў – забарона на размяшчэнне рэкламы аб працаўладкаванні і навучанні за межамі Беларусі. Выключэнне – арганізацыі і ІП, чыя дзейнасць звязана з працаўладкаваннем за межамі нашай краіны або паслугамі па накіраванні на вучобу за мяжу. Даваць рэкламу яны змогуць толькі на сваіх сайтах, а ў выпадку з рэкламай пра навучанне за мяжой яшчэ патрэбна і ўзгадненне з Мінадукацыяй і Міністэрствам унутраных спраў.
8 студзеня ў эфіры дзяржканала ОНТ прапагандыст Тур заявіў, што «прызнанне Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта (універ, які пасля выгнання з Беларусі з 2004 года паспяхова працуе ў Вільнюсе і ў масе сваёй прымае беларускіх абітурыентаў) экстрэмісцкай арганізацыяй – гэта пытанне часу». Ён лічыць, што ЕГУ «даўно перастаў быць ВНУ, а стаў проста дэструктыўнай НКА».
Люты 2024 года: Лукашэнка правёў сустрэчу з рэктарамі ВНУ. «Вашы выпускнікі павінны дакладна ўсведамляць і разумець, што наша вышэйшая адукацыя ў Беларусі лепшая. <...> Як вы будзеце гэта рабіць – гэта ваша праблема», – сказаў Лукашэнка. І дадаў, што асноўная задача ў тым, што наша моладзь павінна вучыцца і працаваць у Беларусі.
Увогуле ў сваёй прамове ён не раз казаў, што беларускія студэнты ўсё часцей выбіраюць адукацыю за мяжой. «Гэта будучая эліта дзяржавы. Нашай дзяржавы. Як вы за іх змагаецеся? Канкрэтнае пытанне, на якое я хацеў бы пачуць канкрэтны адказ. Вядома, яны могуць вярнуцца, але з цалкам перавернутай свядомасцю», – сказаў ён.
Эксперт: вось як будуць трымаць абітурыентаў і выпускнікоў у Беларусі (спойлер: нічога добрага)
– Так, ланцужок падзей прасочваецца, але я гэту логіку падзей заўважыў яшчэ да 2020 года, а пасля вайны ўсё набыло ўжо такія сапраўды брутальныя формы прамых забарон.
Яшчэ не так даўно малады чалавек, які скончыў школу, мог з’ехаць на вучобу за мяжу, атрымаць там адпаведны дакумент – і гэта з’яўлялася падставай для вызвалення яго ад прызыву ў армію.
1. Прызыў у войска – ужо дзейсны інструмент супраць абітурыентаў, якія хочуць вучыцца за мяжой
– У 2023 годзе былі ўнесены змяненні ў закон «Аб воінскім абавязку і воінскай службе»: цяпер гэта можна зрабіць, толькі калі дзяржава сама накіроўвае вас на вучобу за мяжу. Але ў такім выпадку дзяржава павінна забяспечыць чалавека фінансавай падтрымкай. Зразумела, што грошай становіцца ўсё менш, а таму і такія магчымасці адзінкавыя. Выснова: хлопчыкі, якія ўсё ж такі з’язджаюць, з’яўляюцца фактычна парушальнікамі закона.
І вось ужо перад намі такі інструмент, які на паперы азначае: калі такім чынам чалавек ухіляецца ад прызыву – гэта падстава для ўзбуджэння спраў, як адміністрацыйных, так і крымінальных. Пакуль што ў практыцы прэцэдэнтаў такіх не было: так, норма такая ёсць, але, скажам, студэнты ЕГУ могуць ездзіць дадому ў Беларусь – і назад.
Дык вось, мне здаецца, што лагічным будзе прагноз на тое, што ў хуткім часе пачнуць заводзіць справы ў адносінах да гэтых людзей. То бок як мінімум маладыя хлопцы павінны разумець, што, калі яны едуць без дазволу дзяржавы на вучобу ў ВНУ, то з’язджаюць назаўжды альбо да моманту, пакуль гэта норма не будзе адменена. І тады гэта будзе сігнал усім беларусам, што з гэтым жартаваць не трэба.
2. Тэрміны адпрацовак – можна і нерухомасць бацькоў арыштаваць
Другі, на мой погляд, інструмент – гэта тыя самыя прымусовыя адпрацоўкі, якія існавалі і раней, але цяпер тэрміны адпрацовак значна павялічыліся, а пакаранне за неадпрацоўкі пагоршылася.
У сувязі з гэтым хацелася б прывесці досвед Казахстана. Некалі гэта краіна мела вялікія грошы і магла даваць вялікія стыпендыі для студэнтаў, каб тыя маглі вучыцца ў сур’ёзных універсітэтах за мяжой. І станавілася такое пытанне: а што прымушае іх вяртацца?
На адной з канферэнцый 10 гадоў таму адна з прадстаўніц Мінадукацыі Казахстана адказала нам на гэта пытанне такім чынам: «А ў нас ёсць суперматывацыя: мы арыштоўваем нерухомасць бацькоў, калі студэнты або студэнткі не вяртаюцца».
Гэта было задоўга да 2020 года: тады для беларускіх чыноўнікаў такі адказ быў шокам. Але цяпер, я думаю, яны таксама саспелі для такога ўзмацнення жорсткасці вяртання фінансаў і рэсурсаў за 5 гадоў навучання.
Напрыклад, хлопчык альбо дзяўчынка адвучыліся – і з’ехалі за мяжу. Калі ў бацькоў не будзе, скажам, 35 000 рублёў за атрыманую адукацыю, то будуць арыштоўваць іх нерухомасць. Калі адбудзецца 3–5 такіх выпадкаў, бацькам будзе зразумела: альбо звязваць сябе з беларускай адукацыяй, альбо адразу думаць пра тое, каб адпраўляць дзяцей вучыцца за мяжу.
3. Забарона на выезд за мяжу ўсім маладым людзям ад 18 да 25 гадоў
Але тут ёсць пэўныя цяжкасці: для гэтага трэба закрыць усе консульствы і амбасады, перапыніць усе адносіны з іншымі краінамі, каб ніхто ні праз якія турфірмы не мог атрымаць візы.
Самі разумееце, які тут трэба прайсці складаны і доўгі шлях, таму Паўночная Карэя ў нас наўрад ці атрымаецца – прасцей і танней увесці той жа самы «акадэмічны выкуп». Гэта больш рэалістычны прагноз без нейкага скажэння рэчаіснасці.
Ну, і з іншага боку, дзяржава цяпер спрабуе замясціць адток моладзі за кошт расіян: у гэтым годзе нашы ВНУ чакаюць 1000 абітурыентаў з Расіі, якія пасля вучобы як быццам бы таксама будуць адпрацоўваць у беларускіх арганізацыях і на прадпрыемствах. Паглядзім, як гэта ў іх атрымаецца, бо ў Расіі такога «акадэмічнага рабства» пакуль няма.
Абітурыентаў будуць весці яшчэ са школы – каб нікуды з Беларусі не выязджалі
Бацькі ўжо пачынаюць адчуваць, што сістэма змяняецца і што цяпер сысці, скажам з 2-га курса беларускага ВНУ і паступіць у замежны ўніверсітэт і застацца, не атрымаецца. Лепей адразу не звязвацца з беларускай адукацыяй. Узнікае пытанне, як заставіць гэтых бацькоў і абітурыентаў ісці ў нашы ВНУ.
Значыць, трэба працаваць з выпускнымі класамі. Наколькі я разумею, цяпер няма нейкага якаснага рашэння; акрамя таго, каб кантраляваць настаўнікаў, адміністрацыю школ прымушаюць вербаваць выпускнікоў паступаць у беларускія ўніверсітэты. Вы ж бачыце, нават сістэма паступлення спрашчаецца: увялі характарыстыкі і цэнтралізаваныя экзамены, прыбралі самыя складаныя заданні.
Магчыма, моцных вучняў з высокім і баламі будуць літаральна за руку весці да паступлення ў ВНУ, каб яны дакладна туды паступілі. І гэта вельмі падобна да мэтавага накіравання, якое, верагодна, будзе толькі пашырацца. Цяпер яно арыентавана на сацыяльна запатрабаваныя спецыяльнасці (ахова здароўя, сельская гаспадарка), дзе дэфіцыт кадраў вялікі, але і значнасць для насельніцтва таксама вялікая. Але ж натуральна, што пашырыць інстытут мэтавікоў можна вельмі лёгка – дастаткова Лукашэнку напісаць чарговы дэкрэт ці ўказ.
Зразумела, што чым больш чалавек будзе адпрацоўваць, тым менш у яго шансаў збегчы з краіны. Таму я прагназую, што сітуацыя будзе рухацца ў гэтым кірунку.
Перадрук матэрыялаў CityDog.io магчымы толькі з пісьмовага дазволу рэдакцыі. Падрабязнасці тут.
Фота: Unsplash.com.